ၾကဳိဆုိလွ်က္ဖိတ္ေခၚၿခင္း
ဤ The Spirit Fruit လာလည္သူ အားလုံးကုိ ခရစ္ေတာ္၏နာမေတာ္အားၿဖင့္ တရားေဒသနာ၊ သီခ်င္း ၊ကဗ်ာ ၊ေဆာင္းပါး ၊ ဝတၱဴ ၊ သက္ေသခံခ်က္ etc... အမ်ဳိးမ်ုဳိးၿဖင့္ ဘုရားသခင္ေပးထားသည့္ ဝိညာဥ္ဆုေက်းဇူးအသီးသီးအားၿဖင့္ ပါဝင္ဆက္ကပ္ဖုိ႔ရန္ အားလုံးကုိ ဖိတ္ေခၚပါသည္။ စာမႈမ်ားေပးရန္ပုိ႔ရန္ လိပ္စာ Email - simonkamta@thespiritfruit.com

Free Software Download
သင္ရဲ့ လုိအပ္ေနေသာ Software မ်ားကုိရွိပါက ေက်းဇူးတုန္ၿပန္သည့္အေနၿဖင့္ မိတ္ေဆြရဲ့သူငယ္ခ်င္းမ်ားသုိ႔ Share ေပးပါရန္

Live TV
ဤ website လာလည္သူမ်ားကုိ Menu bar ကေန Live T V ကုိ clink ၿခင္းအားၿဖင့္သတင္းမ်ား၊ ဗဟုသုတမ်ား၊ အသိတရားမ်ား ပုိမုိတုိးပြားလာေစရန္ Hope TV မွ ( တရားေဒသနာ ) ႏွင့္ ဒီမုိကရက္တစ္ၿမန္မာအသံ ႐ုပ္ၿမင္သံၾကား အစီအစဥ္မ်ားကုိ တုိက္႐ုိက္ၾကည့္႐ႈ႔ ႏုိင္ရန္ စီစဥ္ေပးလုိက္ပါသည္။

Computer
ဒါကေတာ့ laptop ျပဳျပင္နည္းႏွင့္သိသင့္စရာမ်ား ဆုိတဲ့ စာအုပ္ကေလးပါ . သန္းထုိက္(ေရႊရိပ္)ေရးထားတာပါ. laptop နဲ႔ desktop က သေဘာတရားခ်င္း တူတယ္လုိ႔ ဆုိေပမယ့္ တည္ေဆာက္ပုံခ်င္း နည္းနည္းေလး ကြဲပါတယ္

English Sermon Video
Dear Lord Jesus, I give you my life. I receive You now as my Savior, my Lord, and my God. I am Yours forever, and I will serve You and follow You the rest of my days. From this moment on, I belong to You only. I no longer belong to this world, nor to the enemy of my soul. I belong to You, and I am born again. Amen!

Phone
(၁) အေရးေပၚ အတြက္ keypad ကို locked လုပ္ထားရင္ေတာင္ သင့္ လက္ကိုင္ဖုန္းမ်ားဟာ 112 ဆိုတဲ့ နံပါတ္ကို ႏွိပ္လို႕ ရတာ ေတြ႕ရ ပါလိမ့္မယ္။ အဲဒီနံပါတ္ဟာ ကမၻာလံုးဆိုင္ရာ ၊ ႏိုင္ငံတကာ အေရးေပၚ ဖုန္းနံပါတ္ ျဖစ္ပါတယ္။ သင္သာ လက္ကိုင္ဖုန္း ဆက္သြယ္ႏိုင္တဲ့ ဧရိယာထဲမွာ ရွိေနပါေစ၊ ဒီနံပါတ္ကို ႏွိပ္လိုက္တာနဲ႕ သင့္လက္ကိုင္ဖုန္းဟာ အနီးဆံုး ဆက္သြယ္မႈ ကြန္ယက္ကို အလိုအေလ်ာက္ ရွာမွာ ျဖစ္ပါတယ္။

IT နည္းပညာ
ကြ်န္ေတာ္တုိ႔ေတြ ျမန္တာ ၾကိဳက္တာခ်ည္းပဲ မဟုတ္လားဗ်ာ ။ ကြန္ပ်ဴတာကို သုံးတာကို ေျပာတာေနာ္ ဗ်ာ ။ ခုလည္း Network Connections ကို လြယ္လြယ္နဲ႔ ျမန္ျမန္ဖြင္႔လုိ႔ရေအာင္လုိ႔ပါဗ်ာ ။ Controlpen ေတြဘာေတြ ၾကာၾကာရွည္ရွည္ေဝးေဝးဝင္မေနဘဲ႔နဲ႔ တစ္ခ်က္တည္း Enter လုိက္ရုံနဲ႔ ကိုယ္သြားခ်င္တဲ႔ ေနရာကို ခပ္ျမန္ျမန္ေလး သြားရေအာင္ ကြ်န္ေတာ္ နည္းလမ္းေပးလုိက္မယ္ဗ်ာ ။

Zomi History
Khristian biakna England gamah AD 597 kumin St. Augustine in Khristian biakna tun pan hi. Tua ma-in Zomite mah bangin English ten zong sing bul suang bul, dawi namkim mah bia uh hi. Laimal zong nei lo-in thu pen la vive mah tawh ciamteh uh hi.

က်န္းမာေရး
အမ်ိဳးသမီးေတြ၏ ဆီးအိမ္ သည္ အမ်ိဳးသားမ်ားထက္ ပိုေသး သည့္အတြက္ အမ်ိဳးသမီးေတြက အမ်ိဳးသားမ်ားထက္ ဆီးသြား သည့္ အႀကိမ္အေရအတြက္ ပိုမ်ား သည္။ ကိုယ္ဝန္ေဆာင္ျခင္းႏွင့္ မီးဖြားျခင္းကလည္း ဆီးယိုမက် ေအာင္ထိန္းေပးသည့္ ျြကက္သား ကိုလည္း အားေပ်ာ့ေစႏိုင္သည္။

Microsoft
ဒါကေတာ့ မေန႔က တင္ေပးတဲ့ Microsoft office 2010 all in one နဲ႔ အဆင္မေျပရင္ လုိရမယ္ရျဖစ္ေအာင္လို႔ တင္ေပးလုိက္ပါတယ္. အထဲမွာ ms office 2010 အတြက္ ကီးေတြအမ်ားႀကီး ပါပါတယ္. ႀကိဳက္တဲ့ကီးကုိ ထည့္ပါ. အဆင္ေျပပါတယ္. အခုကဘာလုိ႔ ေသးတဲ့ဟာေလးေတြကုိ တင္ေပးရတာလဲဆုိရင္ အင္တာနက္က ခ်ိတ္ေနရင္းနဲ႔ မရေတာ့လုိ႔ air card နဲ႔ ပဲ သုံးေနရေတာ့ speed မေကာင္းဘူး. အဲ့ဒါေၾကာင့္ ေသးတဲ့ဟာေလးေတြ တင္ေပးေနတာပါ.

Antivirus
ကြန္ပ်ဴတာအတြက္ အႏၱရယ္ျဖစ္ေစႏုိင္ေသာ Adware, Spyware, Remote Access Trojans, Internet Worms ႏွင့္ အျခားေသာ malware စသည့္ virus အမ်ိဳးအစားမ်ားကုိ သတ္ေပးႏုိင္ပါတယ္

Photoshop
Photoshop ကေတာ့ ဒီဇုိင္းလုပ္တာပဲျဖစ္ျဖစ္၊ Website တစ္ခုကုိမိမိလုိခ်င္တဲ့ ဒီဇုိင္း မ်ိဳးဖန္တီးတာပဲျဖစ္ျဖစ္ေပါ့ မရွိမျဖစ္ လုိအပ္ပါတယ္ ...ကၽြန္ေတာ္တုိ႔ ဥပမာဗ်ာ ဘေလာက္မွာပဲဆိုၾကပါစုိ႔ .. သူတုိ႔ေတြဖန္တီးေပးထားတဲ့(မိမိႀကိဳက္ႏွစ္သက္ရာ၀ template html ပုံစံကုိေရြး၊ သူတုိ႔တင္ေပးထားတဲ့ template ကုိ html ကုတ္ေတြကုိ ဒီအတုိင္းထားၿပီး မိမိကုိယ္တုိင္ photoshopႏွင့္ျပင္၊ link တစ္ခုမွာ ခ်ိတ္ၿပီး သုံးၾကည့္လုိက္ပါ .. အမ်ားလုိပဲ ကုိလုိခ်င္တဲ့ ဆုိက္ေလးတစ္ခု ျဖစ္လာမွာပါ

Video Edit
video editing သမားမ်ားအတြက္ပါ. ၀ါသနာပါသူမ်ားအတြက္ latest version ေလးကုိ တင္ေပးလုိက္ပါတယ္. အထဲမွာ key file ပါပါတယ္. အဆင္ေျပ မယ္လုိ႔ ေမွ်ာ္လင့္ပါတယ္.

Converter
Converter ေတြ အမ်ားၾကီးရွိပါတယ္...။ သူ႔ဟာနဲ႔သူ ေကာင္းၾကပါတယ္..။ ဒီ Total Video Converter ကေတာ႔ ကြ်န္ေတာ္ အၾကိဳက္ဆံုးပါပဲ ..။ Format ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားကို ေျပာင္းရတာ ေတာ္ေတာ္အဆင္ေျပပါတယ္..။ အရင္က Portable Total-Video Converter တစ္ခုကို တင္ေပးခဲ႔ဘူးပါတယ္..။ အခုဟာကေတာ႔ Full Version လို႔ ေျပာရမွာေပါ႔...

Thursday, April 19, 2012
Thursday, October 13, 2011
Tuesday, October 11, 2011
Zomi Tangthu Khen Pi ( 25)
Khristian biakna England gamah AD 597 kumin St. Augustine in Khristian biakna tun pan hi. Tua ma-in Zomite mah bangin English ten zong sing bul suang bul, dawi namkim mah bia uh hi. Laimal zong nei lo-in thu pen la vive mah tawh ciamteh uh hi. Venarable Bede (AD 672-735) in Latin laimalte tawh English laimal bawlsak hi. England Kumpipa Alfred the Great (AD 849-900) in lai lam nakpi takin tha pia-in, Hebrew, Greek leh Roman lai tei theih tei mawh teng English-in teisak khin hi. John Wycliffe (AD 1324-1400) in Latin pan English-in Pasian’ thu bu(Lai Siangtho) teikhia hi. Kumpinu Victoria (AD 1819-1901) hun panin English te’n ni tum lo leimong dong gam tampi uk hi. Hih hangin, singlamteh in Coloniel flag nung zui-in leitungah Khristian biakna leh English pau leh lai hong kizeelin tudong biakna leh pau taangzai pen leh minthang pen suak hi. Zogam hong tung mikang missionary-te Zogamah zong Mikang galkapte nungzui-in coloniel flag mah tawh Khristian biakna hong tonkhawm ahi hi. Zogamah mikang missionary mi sagih (7) hong pai uh a, 1899 kum a kipan 1966 kum dong hong khoi uh hi. Hong tung masa pen Rev. A.E. Carsonte nupa hi a, 1899, March 15 ni-in hong tungin, 1908 kumin gilpeng natna tawh Carson si-in, Halkha khua-ah kivui hi. A zi ciah tuan lo-in 1922 kum dong hong om hi. Carson in cidamna lam kisam sa-in, a ngetna hang tawh Dr. E.H. East, M.D. pen 1902 kumin hong tung hi. A mah pen mi
piangthak mahmah khat hi a, “Mi kuama pai nop lohna penpen munah hong sawl un,” a cihna tawh kituakin Zogam hong kipuak hi. Zogam dung leh vai-ah khualzin kawikawi-in, ha na leh gawl/tawl bawk at hi. Zomite in lamdang sa lua uh ahih manin Dawi tawh kipawl hi in teh, ci-in ngai zawsop uh hi. Dr. East 1908 kumin ciah hi. Dr. John G. Woodinte nupa 1910, December kha-in Zogam hong tung uh a, cidamna lam mah seem in, 1915 kumin ciah kik uh hi. Rev. C.U. Straits-te nupa 1926 kumin hong tung leuleu uh a, Lai Siangtho Sang hong bawl uh hi. Rev. Joseph Herbert Cope-te nupa Tedim khua-ah kiphual dingin 1908 kumin hong tung uh a, ahi zongin Rev. Carson a sih manin Halkha khua-ah a om phot kul a, 1910, November ni 1 ni-in Tedim khua hong zuan thei pan hi. Amah Zogam missionary-te lakah na a seem pen ahi hi. 1938 kumin Mizogam missionary-te tawh gamgi-ah kimu dinga a paina lamkalah nattunin June 11 ni-in a zi leh a tate muh lohin si hi. Halkha khua-a Carson topa’ haan tawh kizomin kivui hi. 1939, December 2 ni-in Rev. Frabklin O. Nelson hong tun behlapin, a ma’n Zomite’ lakah a lian mahmah thu thum(three giants) - haina (ignorance), natna (sickness) leh launa (fear) om hi, ci hi. 1951 kumin a innkuanun ciah kik uh hi. 1995 kumin Minnesota khua-ah hong nusia hi. A zi Phileda Nelson dam lai hi. 1946 kumin Rev. R.C. Johnsonte nupa hong tungin Halkha khua-ah kiphual uh hi. Kum 20 sung hong om uh a, Lai Siangtho tei leh Lai Siangtho Sang lam seem pen uh hi. Kawl kumpi in, “Kawlgamah gamdangmite om thei nawn lo ding,” ci-in thu hong bawlna hangin Zomite nutsiathuai nai het lopi-in 1966, May 28 ni-in America-ah hong ciahsan a, mikang missionary dang hong tung nawn lo hi. Hih mikang missioanry sagihte lakah, Rev. J.H. Copete nupa leh Rev. Franklin O. Nelsonte innkuan pen Tedim khua-ah kiphual uh hi. Rev. Carson in Sang hong phutin, Rev. Cope in laimal hong bawlsak hi. Dr. East leh Dr. Woodin ten cidamna lam seem uh a, Rev. Straits, Nelson leh Johnson ten Lai Siangtho lam hong hilh uh hi. CARSON TONU MAH THUPI SA ING Zogamah mikang Khristian missionary-te hong tun zawh kum Za (Evangel Centenary) a cin theihna bulpi khat pen Carson tonu' vang ahi hi. Bang hangin Carson tonu mah thupi sa ka hiam, cih leh, Zogam hong tun zawh kum 9-na, 1908, April 7 ni-in a pasal Carson topa in gilpeng natna hangin sihsanin Halkha khua-ah kivui hi. Tua hangin, Rangoon, phualpi-a a nei Women's Baptist Foreign Mission Society of the West in Carson tonu’ kiangah, "Na pasal in hong nusia ta a, na Pasian nasepna uh lah mainawt thei lo ahih si tawh hong ciahkik mai in; midang zong hong puak nawn kei nung," ci-in lai khak hi. Carson tonu in "Kei hong khek ding nong puak mateng uh Zogam nusia ngeilo ding hi ing; nong puak kei uh leh Zomite’ lakah ka lu ka phum mai ding hi," ci-in dawnna lai thuk hi. Hih bangin Carson tonu a pasal in a nusiat zawh ciangin zong 1922 kum dong maban zomin Zomite hong ompih hi. Carson tonu kici, Mrs. Laura Hardin Carson pen America Baptist Foreign Society of Missionary-in Zogamah Lungdamna Thu puak dinga a sawl Rev. Anthur E. Carson tawh Rangoon-ah kimu tawmin hong kiteenna uh hangin Zogam hong tung hi zaw hi. A nupa-un Zogamah 1899, March 15 ni-in hong tung uh a, Khristian Missionary masa pen hi pah uh hi. Rev. Carsonte nupa pen kammal khat tawh zong a hopih theih loh a hi a kulite tawh taangham nisa vuikai nuai-ah gilkial dangtaak thuakin, hoi dengdengin Zogam hong manawh uh a, haksatna tampi hong nawk to ngiatngiat uh hi. Zogam hong tun uh ciangin, a mite a etet uh leh amau gam tawh kikhaisa lua mahmahin, "Hih lai mualdawn gamkeu munah bang ci nuntaak ding a, Pasian’ na koi ci kisep theih ding a hiam?" ci-in lungkia-in Carson tonu kapkap mai hi. Carson topa in, "Tua bangin pau kei in; hih banga minam kep loh it lohte it leh keem dingin, ei hong thahatsak Khris hangin na khempeuh kinawk zo ding hi," ci-in Phil. 4:13 sunga Lai Siangtho kammal tawh hehnemin khamuan hi. Tua hun lai-in Zomite niin lua kisa-in, a nuih uh ciangin a mailam uh kithei thei bek hi. Nuntaakzia niam lai lua mahmahin, kisil namel zong kithei nailo a, kihhuai-in, namsia thei mahmah uh hi. Carson tonu in niikbawksiing teeng thei zel a, tua pen Zomi te’n a muh uh ciangin lamdang sa mahmah a, lawn(khoih) hamtang sawm den uh hi. A lawnna uh hangin Carson tonu’ niikbawk sawt siang man lo-in niin khin pahpah hi. A kisilna uh satpiang zong Zomite in a muh uh ciangin bang cih thei lo-in, pawl khatin neksak sawm thei zel uh hi. Tua bek tham lo-in, Carson tonu’ ha pen kham(gold) tawh kiphop ahih manin Carson tonu’ kham hapaak lamdang leh muhnop sa mahmah uh hi. A mu nuam mi tawlnga lo-in ni thapai-in a muuk/kam lisakin ki-en liang zel hi. Hih pen Carson tonu in hun lem zatna-in nei a, Zomite Pasian thu mopna-in zang hi. Carsonte nupa in inn hoih tak khat lam uh a, a zawh uh ciangin Zomite in, "Mikangte inn leh Vantung koi a hoih zaw tam," cici zen uh hi. Zogal hong suah ciangin, Mikang teng thah ding vai hong om a, Carsonte nupa zong thah kisawm hi. Upa khat in Carsonte hehpih ahih manin, "Na kihem un, thah ding hong kisawm hi," ci-in hilh hi. Ahi zongin Carson in, "Pasian pen ka belh suangpi hi," ci-in tai nuam lo hi. A cih bangin, Carsonte nupa thah a sawmte a inn uh a tun ciangin, lainat kikin khoih lo-in hawi kik takpi uh hi. Tua ciangin, 1917 kum khawng dong Khristian a suak nuam Zomite in Innpipa’ kiangah phalna a nget/lak masak uh kul hi. Tua banga a gamta lote dangka peek sawm(Rs. 10) ta kigaam zel hi. Zogamah Khristian biakna hong kizelhna leh Zomite khawphawkna bulpi khat pen Carson tonu' Pasian muanna leh cihtakna hang ahi hi. A pasal in a nusiat khit ciang zong lungkia lo-in a mabante zom to suak a, kum 20 vaal hong ompih sungin Lai Siangtho tampi teikhia-in, dictionary bute dong hong bawlsak a, hong lim pattah mahmah hi. 1922 kumin Carson tonu in dam lohna hang tawh a pasal kiphumna Zogam leh a it Zomite nusia-in, America gamah hong ciahsan a, 1942, July 19 ni-in Honolulu khawpi-ah a na a sepsak a Topa kiang zuanin hih leitung nusia hi. (Hih thului pen Aizawl ZBC pawlpi in Zogam Evangel Centenary (1899-1999) phawk nanga a bawl Magazine bu sunga J. Thang Lian Pau’ gelh hong kiteikhia ahi hi.) --------------- Zo minamte Lai Siangtho neih kipat dan hih a nuaia bang hi.(Source: A critical Historial Study of Bible Translations Among the Zo People in North East India by Rev. Khup Za Go) Portions NT Bible
Lusei 1898 1917 1959
Mara 1912 1928 1956
Tedim 1914 1932 1977
Vaiphei 1917 1957 1979
Haka 1920 1940 1978
Hmar 1920 1946 1968
Asho 1921 1954 -
Kuki/ Thadou 1924 1942 1971
Falam 1933 1952 1991
Khumi 1935 1957 -
Paite 1940 1951 1971
Baite 1949 1985 -
Zotung 1951 - -
Gangte 1952 1959 1991
Kom Kem 1954 1976 -
Simte 1957 1975 1993
Hallam(Chorei) 1960 - -
Bawm 1961 1977 1989
Zou 1967 1984 -
Darlong - 1987 - //
Thulakna:-
2002-2003 by J. Thang Lian Pau. All rights reserved
Email: zolawkta@com pan a kila ahi hi.
Zawhni: A kaikhawm leh a gelh…?
August 12th, 2003 Thang Siamlian
S. Korea Phaiza, Tedim township
Zomi Tangthu Khen Pi ( 24 )
I
BC-2000 Hih hun lai-in ih pu ih pate Tibeto-Burman dangte tawh Sen gam, malsak lam Kansu khum, Lanchou khawpi kiang, Tao lui gei tengah teng dingin ki ummawh hi.
BC-1027-256 Sengamah Jo (Zo) vaihawm lai
BC- 221-207 Sengamah Chin vaihawm (Chin Empire) lai
BC-4 Kachin leh Zomite piankhiatna ih pu ih pate’ Kung-han Ch’iang’ (Chi-ang hiang khat)te, Sengam Szechean kiimah teng uh hi.
BC-1 Mekhong leh Yangtze luinak lamah teng uh hi. Pyu te’n kawlgamah Sri Ksetra khuapi saat. Zomi te’n Payayi khua na sat uh hi.
4 Zomite in Dangka (Taka) na na nei khin dingin ki ummawh hi.
6 Chindwin zanggam tengah na na teng uh hi.
108 Pagan (Pugam) Popa (Pupa) mual kiimah teng uh a, (Dahpa, Penglam’ te’ hun lai ahi hi.
600 Pyute Kawlmi suak; Kanyante ranyante Fakhine- mi suak; thet mite Chin (Zomi) Suak hi.
750 Zomite Minbu, Thayat, Aunglan (Myede)
1044 Zomite in Kabaw valley tung. Khampat khuat na sat uh (Khampat pen Zomite’ sat hi ding hi: Khampat khua in zang leh kham kipehna, kham kipatna ahih manin khampat a kici hi ding hi. Mualtung gam genna Kham a kici pen Zomite bek in ki nei hi: Hih kuam tengah hun sawtpi ki teng hi:
1084 Anawrahta in Sukte zo-in Kumpi lian masa na suak
1200-50 Kyansittha zi Kumpinu Thambula (Zomi) ahi hi.
1254 I pu ih pa te’n Khampat khua-ah mawng (bung) kung khat na suan uh a, tu dongin muh theih dingin Khampat khua nawlah omlai hi:
1250-300 Narathihapate zi Kumpinu Saw ( Zomi) ahi hi:
1355 Khamtung tung; Ciimnuai khua sat. Eimau’ sunga makaite-Songthu, Songza, Songkip, ahi uh hi:
1364 Leng Tong Hoih Ava mangpa’ zi, Zo minam hiang khat Maring’ mite Manipur gam tung dingin ki ummawh a, Vangteh (Amin masa Khumnuai) kisat ta kha ding hi.
1370 -AD Zomite Chindwin gunpang phaizangah Shante tawh teeng khawmin, Sagaing, Monywa, Dipeyin, Yinmarbin, Mintaingpin, Pale, Gangaw, Pauk, Htilin, Htilin, Ngape-ah teengin, Sibani khua-ah Zo Tualsong 15’ sang tu dong muh theih dingin om lai
1400 Khawhkhen, Kawlpi (Rajagya-Yesayo) tung
1450-700 Hih hunin Zo minam pawlkhatte Tripura gam tung dingin ki-ummawh hi. (Halam, Hrangkhawl, Darlong Kaipeng etc)Lushei Lentang leh Ciau kikal-ah na teng uh
1400-1500 Thang Ho leh Lian Do; Cing Khup leh Ngam Bawm; Gal Ngam leh Hangsaite Ciimnuai, Geeltui-ah na teng uh hi.
1500 1250-1900: Eimau beh Hausa, khuasat leh Ukpite makai-in ku-uk Lai kinei lo-in khang thu kiciaptehna om theilo;
1570 Zosuan ‘Anal’ te Manipur tung dingin ki ummawh
1600 Guite Pu Gui Mang in Tedim khua na sat hi;
1700 Lushei leh Paite mi te’n Ciau na kan ta uh hi.
1720-30 Alaungpaya kumpipa in Khamtung galkap la-in Syrian gam na sim hi.
1750-850 Thado-Kuki te Manipur gam tung khin uh hi; Biate mite in tua a Chachar mun tung khin dingin ki ummawh hi.
1775 Lai mite Mizo gam tung khin dingin ki ummawh hi
1777 Lushei mi te’n zawlbuk sawm nei dingin kipan khin
1800 Khamtung mite in Chittagong sim uh:
1813 Zahau leh Khuangli tawh kipawlin Kam Hau in Thahdo gam la-in uk, Taisunte (Falam ) in Lophei sim, Taisunte in Khuasak sim uh. Zahau leh Khuangli kisim, taisunte in Mualnuam sim. Hualngo leh sukte kisim uh hi.
1820 Rev. Adoniram Judson Kawlgam hong tung hi. Amah pen kawlgam Missionary masa pen hi.
1830-850 Hatlang Pu Mang Gin (Mangkua) Tedimah teng. Tedim gam sunga Hausa thahat leh minthang kuate in: Tedim - Mang Gin -HatlangVangteh - Pum Go - GuiteDimpi - El Thuam - NaulakSaizang - Vung Vial - HatzawKalzang - Sung Hang Thangnuai - Mang Sum - ThawmteKhuasak - Mat Tuang - GalphuakThuklai - Suan Thuk - SumniangLimkhai - Neih Tuang
1856 Tedim khuapi kiphut kik, Kam Hau in Mualbem pan Tedim zuan hi. Hausa Pu Kam Hau, Galvan- Pu Mang Gin, Thuzek- Pu Khoi Lam, Meitei galpi na zo uh hi.
1856-1859 Kam Hau leh Za Hau kikopin Manipur na uk uh hi.
1857 Sim leh mal kido hun ahi hi. (Mizoram)
1862 Tedim sim dingin Meitei galkap 1500 ong kuan suk uh, Meitei in lel, Zomi leh Meitei kido a khatveina hi.
1871 Mautam’ kial khatveina hong tung.
1872 Guite Innpipa Go Khaw Thang Meitei te’n man, 1872 in Phaipi thong inn sungah si hi.
1876 Vai Khan Khatveina, (Mangkang galkapte Lushei gamah a khatveina lut uh hi)
1884 Guite innpipa Pu Sum Kam leh Meitei Lengmangpa te’n kilemna bawl, Guite mi 2000 khawng in Lamka gam hong tung uh.
1886 Aksi kiat kum ( 3-11-1884
1887 Mangkang te’n Zogam ( Chin hills) sim kipan
1888 Capt. Raikes makaihna tawh mangkang galkapte Kawlpi tung, Vai khan nih veina, Mangkangte lushei gam lut nihveina ciah kik nawnlo uh hi.
1889 Capt. Raikes in Zogamah Mawtaw lamsial ding ngen, Zomite’n phal lo, Oct 17, 1929 sungin Zomite in Mangkangte 12 that, 122 hing mat, thau lawng 4 leh la 4 man khawm uh, Sihzang Kale gam sim uh. Taisun leh Sukte kipawlin Kawlzang sim. Kam Hau leh Sukte kipawlin Kangyi sim. Sihzang in Mangkang lambawlte suam. Zokhua, Khalkha, Sukte kipawlin Kumpi na do sawm uh, Taisun mi 1000 in Sihaung sim. Capt. George White in khamtung mite do nadingin India galkap Battalion khat leh Assam kooli 2000 ngenin na ngah hi.
1890 January 23 ni-in Sir Gorge White, General Faunce, Major Raikes thuamvum ong tung, Zogam do dingin kuan. Feb 4 ni-in Khuasak la, Feb 13 ni-in Saizang la, May 4 ni-in siallum kulhah kikap, Mangkang bu 3 leh galkap 83 si, Surgeon khat in V.C ngahTua ciangin Tedim hong kap leuleu-in Tedim a hawmin la hi. Mangkangte 120 si-in 70 liam. Tedim mi inn 300 Tonzangah tai uh; Inn teng halsak Thangmual pen “Fort white” kici hi. Mizoram sim lam panin “The expediton 1889 lut” Haksatna thuak lo-in Lunglei luak, kulh bawl uh:
1891 Sept. in Tonzangah kikap, kilemna bawl. Upa teng tawh man (Photo) kila uh, Upate’n theilo-in thausa-in lau uh hi. Oct kha sungin Pu Khaw Cin si, A Sanggampa’ tapa Hau Cin Khup in Khua Cin’ za luah, Hau Cin Khup, Thang Khan Pau, Gin Za Thangte Yangon kipai pih, Mang Kang kumpi in Mizoram a uk kipat 25, 9, 1890 ni-in pasal hangsan Khuang Chera leh Ngul Bawka tlawng lui gei-ah mangkang te’n kap lum uh:
1892 Thantlang la ding kuanin kido uh Rs. 5000 gaam.
1893 Jan 27, 1929 Zomi nam teng gam khatah koih kik nading ngaihsun’ Chin-Lushei Conference’ Fort William, Culculta-ah kibawl hi.April kha-in Thantlang la zo, Oct ni 9 ni-in Pumva leh Thuklai kikalah Myo-ok na suam uh, kap lum, mi thum bek suak ta, Mangkang te’n ni suah na lam Zogam bup nuaisiah zo.
1894 Zogamah thau khempeuh kikhawm, lawng 7000 pha. Kaptel la, Oct. kha-in ukpi 49 Rangoonah ki paipih. Khuapi teng sikkhau kizom
1894-95 1.11.1894 ni-in Rev. F.W. Savidge le Rev. F.H. Lorrain-te Mizogam tun hi. (Khristian Missionary masa pen). Mizo lai - A, AW, B, kipan. Jan-Feb. sung B.S. Carey in Cin hills leh Manipur gamgi bawl, Cin hills khen thum kisuah- Tedim, Falam, Halkha
1895 Mikang kumpi in Falamah Political officer koih. Falam leh Halka-ah Sikkhau-to, Thonginn, Zato inn, leh Sumkepna (Treasury) kibawl. Carey leh Tuck in The Chin hills bu gelh. Zogam pan siah (Leiman) Rs.17,572 kingah. Carey leh Ukpite kilemna bawlin gam khensakin, Kam Hau uk khua -167, Sukte uk - khua 20 leh Sihzang uk khua - 16 suah hi. Manipur Khristian missionary masa pen Rev. W. Pettigrew (Ukhul khua-ah).
1895 Mikang kumpi in Falamah Political officer koih. Falam leh Halka-ah Sikkhau-to, Thonginn, Zato inn, leh Sumkepna (Treasury) kibawl. Carey leh Tuck in The Chin hills bu gelh. Zogam pan siah (Leiman) Rs.17,572 kingah. Carey leh Ukpite kilemna bawlin gam khensakin, Kam Hau’ uk khua -167, Sukte uk - khua 20
1896 September) Kawlgam' gamkhen khat (province) in Mikang kumpite'n Zogam hong ciapteh sakin Kawlgam tawh hong gawm. Mizo Laibu neih kipat kum. 21-8-1895 Lusei pau tawh Thukhunthak Luka laibu kinei. Sim leh Mal-a kikhen Lushai hills pen kigawm hi.
1898 Chin Hills Regulation Act kibawl. Hih Thukhun tawh tu huna Chin State, Mizoram, Manipur singtanggam teng uk. Ukpi hong piang:Tedim gamah Pu Hau Cin KhupLumbanggamah Pu Hrul MungFalam gamah Pu Thang Tin LianHaka gamah Pu Kio MangTaichun khua-ah Pu Con BikMatu/Mindat gamah Vumthumaung Chief Commissoner Sir Frederick Frayer Tedim, Falam, Khalkha hawh. Mizo biakinn masa pen kipan. Kawlgam (Chin hills) leh manipur gamgi kikhung hi.
1899 (2-4-1898) Mizoramah Sangin kipan. Mizo pau-in Thuciamthak - Luka leh John kizo. Mangkang ukna deih lo-in Zomi makaite’n Mangkangte langpanna bawl. Mikangte in Zomi makaite bawlsia.Pu Thuam Thawng (thong sungah si)Pu Kai Tuah khantawn thong hinapi Thuam Thawngte pata a sih ciangin kisuakta sak a Kaptel pan Zampi khua 1909 kumin na sat hi. Pu Taang Pau Dal (thong sungah si)Pu Ngul Bul (Mangkang te’n that)
1900 Chin hills-ah Christian Biakna tung; Missionaary masa pen Rev. A.E. Carsonte nupa, March 15 ni-in Halkha tung. Pu Pau Cin Hau phuat Laipian Biakna leh Zomite’ Lai neih cilna.Zomite Laisin kipatna, Biakna thak neihna. Pa Pau Cin Hau in Maang mu. Mr. B.S. Carey in ukpi teng tawh kilemna bawlin sialngawng ban. Hau Cin Khup Ukpi-in kikoih. Mizoram, Mimbung khua-ah Guite Innpipa Kam Za Mang a phat mahmah lai tak hi-in, Aizawl DC leh Tedim pan Mikang ulian Dickman ten Mimbungah pha uh hi. Lushai hills leh Chin hills gamgi kikipsak hi.
AD 1900-1980 ZOMI KHANGTHU KANNA
II
1901 Lushai hills Census masa pen; mihing 82,434 omin Paite pau zang 2,870 om hi.
1903 Missionary School masa pen Haka-ah kiphuan. Paite Sintungbu Vialphung Tombing & Rev. David E Jones. ten bawl. Tedimah Tan 4 Sang kiphuan.
1904 Dr. E.H. East-te nupa Khalkha tung. Zomite palik tum cilna; Zo palik kiphuan. Sila kiphiat. Zogamah Kawllai sang kiphuan. Thuam Hang leh Pau Suan tui kiphum. Lushai hills L.P. School Exam masak pen. Khristian biakna ngeina siangtho-a kiteeng masa pen Hrangsaipuia leh Saimanliani.
1906 Lushai hills-ah Sunday School Exam neih masak pen.
1907 Zogam bup Tuiphum Pawlpi khoppi masa pen Haka-ah kizang. Zomi (Chin hills) Pastor masa pen Thuam Hang. Manipur State Durbar kipan.
1910 Rev. Joseph Herbert Copte-te nupa Tedim tung. Cope topa in Tedim, Falam laimal bawl. Dr. J.H. Woodin-te nupa Khalkha tung. Pau Cin Hau Pawl "Laipian' kipan. Chin hills-ah Sila kibeisak, Khua gamgi kibawl. (May 7) Dr. Peter Fraser & Waatkin Robert. Manipur simah Khristian missionary-te lut kipatna, Senvon khua-ah kiphual. Lushai hills Presbeterian Pawlpi khoppi masak pen. Aizawl Bazal kipan.
1911 Chin hills Census; Tedim uk (Tonzang tawh) sungah mi 30,000 om. Lushai hills Census; Mihing 98,406 om in, Paite suan 10,460 om.
1913 Tedim pan Upper Chindwin District Civil Police-ah mi sawm-le-nga kitumsak. Zogamah Alu, Kawltu, Singno leh a tuamtuam ciin sin kipan. Thaangah Sumbuk kibawl. Falam Technical School pan Leisek bawl kisin.
1914 Leitung Galpi khatna kipan, Tedimah Thukizakna kiphuan.
1914 Manipur gam Sinzawl khua-ah Manipur State Durbar Vice-President Aizawl gam Suprintendent leh Tedim gam Asst. superintendent-te gamgi thu kikumna nei. Muizawl khua, Pau khen in siah a piaknop loh manin Falam gamah lal dingin kisawl. Zomite police dinga sin uh, hoih tuaksa-in lak beh ding kivaihawm. Haka gamah nupa amau leh amau a kithat om.
1915 Tedim Pau tawh Lungdamna Matthai bu kikhen.
1915-16 Halhka gamah Zusa laangin kial tung. Mizo pau tawh Thuciamthak bupi kizo.
1917 Piancit paina leh Galpi masa. CHIN LABOUR CORPSGerman gal piang. may 25 ni-in Piantit (France) gam pai ding mi 1000 Tedim pan ding khia. Piantit paite London hawh. Labour corps, France-ah Ukpiapa Hau Cin Khup in mi tampi paisak zo ahih manin Mikang kumpi in minphatna KSM pia. Mi tampi Kawlpi zanggamah lal.
1918 Leitung Galpi khatna ve'ng ta. Piantit pai nuamlo Thahdo leh Khalkha in kumpi do. Oct. kha-in Piantit paite tung kik; 21 si, Piantit gamah kiphum.
1918 Tedimah military Police platoon 3, Haka ah 3, leh kawlpi-ah 3 kikoih. Tedim Labour Corp panin mi guk in minphatna namsau ngah.
1919 Mikang kumpi, Thahdo leh Khalkhate Hau Cin Khup in lem, kilemsak. Zogam tawh kisai thute kikum dingin 1920 May kha-in Maymyo ah kikhopna om. Assam gam tangin Lushai hills Suprintendent pai. Chin hills-ah Sangnaupang -1,712 pha. Hau Cin khup in a tapa Pum Za Mang huhna tawh vai hoih taka a hawm manin thauka (Revolver) kumpi in pia. Labour Corps-ah a nasepna a hoih manin Hlur Hmung in minphatna A.T.M ngah.
1920 Paltan tumcilna. Halka pau tawh Lungdamna Thu leh Sawltakte Tangthu kikhen. Kawlgamah suahtakna deihna khang. Paite pau tawh Khritian la neih kipan.
1921 Chin hills Census, Tedim uk (Tonzang tawh) sungah inn 5045 leh Mihing 36,048 om. Zogamah ann hoih lo ahih manin, Lusei gamah mi tampi tak Lal, India kumpi in 4/70th Chin Rifile bawl ding phasa. Falamah Educational Conference om a; Kawl lai pen Zolai tawh laih ding thukim. Zopau tawh thukizakna khat kikhen.
1921 Kawlgamah Paltan (Galkap) kiphuan. Vial Nang Ordination kipia; Chin hills-ah masa pen.
1922 Chin hills-ah kampau a tuamtuam tawh lai a kihilh manin haksatna tampi om hi. Lai sim nading kampau khat tel a, Roman script tawh laisim bu a bawl dingin kumpi in committee phuan. Lophei Hausa Khup Lian in minphatna thau leh laipi(Certificate) khat ngah.
1923 Zomi 300,000 sung panin 2,351 in lai sim thei. Zomite lai pillo hi lo-in a kah kim zolo hi zaw hi.
1925 Zolai kisin ta. Kawllai kiphiat Zolai kiphuan. Dr C.U. Strait-te nupa khamtung gam tung' Roman Catholic Biakna Mizogamah lut.
1928 Chin hills-ah Chin National Union party kiphuan.
1930 Lamka khua, Phungkhothang Guite leh Zenhang Valte ten sat. Lushai hills-ah hanmual neih kipan.
1931 Pa Pau Cin Hau lai tawh Mualtung thuhilhna kikhen. Hau Za Cin Pau in Matric zo, Chin hills pan a zo masa pen.
1932 Tedim pau tawh Thuciam Thak kikhen.
1933 Zomite politics lungsim neih kipan. Chin Unity Organization kiphuankhia. CUO in Ramgoon-a Mikang kumpi tungah deihna nam kua a nei memorandum khia.
1935 Falam High School kiphuan. Young Lushai Association (1947 pan Young Mizo Association, kici kik) kiphut hi.
1937 Mikang kumpi in Kawlgam leh Vaigam gamgi khung in, Zogam phel nih suak. Leitung Galpi nihna kipan.
1938 June-11 ni: Dr. Cope Khalkha-ah si. U Shiah Lwe in B.A zo, Chin hills-ah a masa pen. Lam Za Hang (Tedim) in Mawtaw nei, Chin hills-ah a masa pen. Mikang a do Zomi makai Pu Suang Khaw Kam, Magwe khuapi-ah si.
1939 Rev. F.O. Nelson-te nupa Tedim tung. CUO makai teng kiman, thongah khum.
1940 Paite pau tawh Laisiangthou bumal masak pen - Tanchinhoih Johan, Rev. Nengzachin in tei hi. Halkha pau tawh Thuciam Thak kikhen.
1942 August: Japan te’n Zogam leitang tung. Japan galkap 75,000 Kalgam lut. Kawlgam galkap 402,300 India-ah tai. Chin Army kiphuan. Leisan mualah thau zang lo-in temtawng tawh kido, Japante 150 liam, tampi si. Chin hills-ah Mikang huhna tawh Japan gal a nang dingin CHIN LEVY kiphuan. Japan huhna tawh Mikangte do dingin CHIN DEFENCE ARMY (CDA) kiphut. Paite pau tawh Khristian Labu neih kipan.
1943 Tedim, Halkha, Falam Japan in la.
1944 March: Japante Moirang tung, Imphal gal muh. Feb. Mar. Apr. sungin Arakan gamah Japante 5000 kithat. Sukte Independent Army (SIA) kiphuan. Japante nungkik, 50,000 val si.
1945 Galpi Nihan vengh. UNO kiphuan. R. Tuang Hmung in Chin Rural and Education Uplift Society phuan.
1946 Rev. R.G. Johnson-te nupa Khalkha tung. S.T. Hau Go in M.A (Madras) zo; Chin hills pan a masa pen. Khamtung Suahtak Vaihawm Pawlpi party kiphuan. makai: Pu Thang Kho Kai, Pu Song Theu, Pu Thang Za Kai, Pu Lang Khaw Thang. Thuhoih Vaihawm Pawlpi party kiphuan. Makaite -- Pu Vungh Za Kham, Pu Hau Za Lian, Pu Tuah Langh. Kawlmi te’n suahtakna lak a sawmna tawh kituaka khamtungmite kalsuan dan ding a vaan dingin Zomi, Shan, Kachin te’n The Supreme Council of The United Hill People (SCOUHP) cih kipawlna bawl. Kawlmi makai Aung San in suahtakna ngen dingin England gam zin. Mualtung mite thukimna keng lo ahih manin tangtung zo lo. Lushai hills-a political party masa pen Mizo Union kiphut hi.
1947 Chin-Burma Unity Pillar, Htilin khua-ah kiphut. Panglong Conference-ah Kawlmite tawh suahtakna la kawm dingin thukimna khutpimai meekna kibawl; Chin hills taangin Pu Thawng Za Khup, Pu Hrul Mung leh Pu Kio Mangte pai. Kawlgamah Constituent Assembly kiteelna kibawl; KSVP pan Pu Mang Tung Nung leh CNU pan Pu Vumthumaungte kihel. Gen. Aung San makaihna tawh Kawlgam Constitution Drafting Committee kibawl; Zomite tangin Pu Mang Tung Nung leh Pu Savut kihel. Tedimah High School kiphuan. THUKITUAHNA cih thukizakna kipan. Zo Education Board kiphuan. Tedimah Lai Siangtho Sang kiphuan. R. Tuang Hmung in Falam Chin hills D.C. seem. Siamsinpawlpi (SSPP) January 13 ni-in Suangpi khua-ah kiphut. President mapa pen Dr. Liankham Samte. Mizoramah Kawlgam tawh kigawm a ut pawl - United Mizo Freedom Organisation (UMFO) kiphut hi. Manipur State Hill Peoples (Administration) Regulation Act kibawl.
1948 January4: Kawlgam in suahtakna ngah. Kawlgam in suahtakna ngahin, Chin Special Division in Union of Burma-ah State tawh a kizakim phialin thuneihna nei. ZBC sungah TBA, FBA, HBA kiphuan. Zo zum (Chin Affair Council) Rangoon-ah kiphuan. Hill Chin Students' Union Rangoonah kiphuan. Zogam ukpi te’n mipi’ deihna zui-in ukpi za nusia uh. January 22: Kawlgam Prime Minister zum thukikupna-ah Pu Mang Tung Nung in, Zogam sunga Chin Hill Regulation Acts thukhun zui-a ki-ukna tawh kisai, mipi’ deihna kan ding a kisapna thu sung. 1948 kum : February 5: Hih thukhun zuia ukpi ki-ukna, mipi’ngaihsutna a kan ding committee kibawl. Capt. Mang Tung Nung in CHIN PEOPLE’S FREEDOM LEAGUE (CPFL) phut. Mizoramah political party masa pen Mizo Union kiphut hi.
1949 June 27: Paite National Council, Tangnuam khua-ah kiphut. President masa pen Pu T. Thangkhai. Manipur, Indian Union tawh kigawm.
1950 Lushai hills-ah Paite Federation kiphut. CBCNEI(Council of Baptist Churches in North East India) kiphuan. Sia S.T. Hau Go in MRE, Colgate Rochester Theological College, USA pan zo. Paite pau tawh Thukhun Thak leh Sam bu, Rev .Nengzachin in tei zo.
1951 Falam pau tawh Thuciam Thak kikhen. K.T.P. (Khristian Thalai pawl) kiphut.
1952 ZBC (Zomi Baptist Convention) kiphuan. LUNGVAKNA cih thukizakna kiphuan. Hill Chin Students' Union Magazine kikhen. Mizo District Council kipan.
1953 Falam Theological School kiphuan. April 1: Aizawl leh Lunglei Mawtaw Lampi kihong. March 3: Lamka-ah Young Paite Association (YPA) kiphut. President masa pen Pu T. Vungsiam.
1954 C.K. Taikwel in M.Sc. (USA) zo, Chin hills pan masa pen. Lushai Hills pen Mizo District ci-in kikhek hi. Mizoramah sila kiphiat hi.
1955 VumKhaw Hau in Ambassador ngah. Khamtungmi masa pen.
1956 Manipur Villages Authority in the Hill Area Act kibawl.
1957 CNU leh CPFL kigawmin CHIN NATIONAL ORGANISATION (CNO) ci; Capt. Mang Tung Nung in President len.
1958 BCM (Baptist church of Manipur) kiphuan. Sia Kam Khaw Thang in B. Th. zo. Chin Liberation Army, Pu Tun kho Pum Baite in phut.
1960 Dr. Cope Golden Jubilee Tedimah kizang. Churachanpur Baptist Association Kiphuan. May 30: PNC President Pu T. Goukhenpau leh Secretary Pu S. Vung Khomte makaihna tawh India Prime Minister Pu Pandit Jawaharal Nehru kiangah ‘Re-unification of Chin People of India and Burma under one country’ cih thulu zangin Zo minam khempeuh ading District hiam, Division hiam, Region hiam khat bawlsak a, tua sungah gawmkhawm dingin ngetna memorandum khia. Manipur Land revenue & Land Reform Act kibawl.
1961 Mizoramah Congress party leh Mizo National Front (MNF) kiphut hi.
1962 Chin Affair Council pen Chin Supreme Council ciin kikhak. Kawlgamah Socialist Kumpi kiphuan. Mizoramah Paite National Council (PNC) Pu Khan Cin makaihna tawh kiphut hi.
1963 Aizawl-a Electric zat kipan. December 11: India Kumpi in Manipur, Paite mite 'Scheduled Tribe' lakah guang.
1964 Mizo District MLA bye-election-ah MNF leh PNC pangkhawm. Khritian Thukizakna (EBC, Manipur) kipan. Kawlgamah ANTI-COMMUNIST FREEDOM ORGANISATION (ACFO) pawl kiphut in, Lt. Col. Son Khaw Pau, Pu Dam Khaw Hau, Pu Mang Khan Pau, Pu Hrang Nawl, Pu Son Cin Lian leh Pu Tual Zen ten makaih hi. ACFO pawl pen Manipur-a Zomi makai Tun Khaw Pum tawh kikopin, Zo Kumpi - UNITED CHIN GOVERNMENT pawl phuan uh hi. Pu Tun Khaw Pum pen Prime Minister, Pu Col. Son Khaw Pau pen Defense Minister, Pu Hrang Nawl pen Foreign Minister.
1965 PNC HQ in Sialkaltang, Paite Regional Council ngetna memorandum kumpi tungah khia. Mizo District, Deputy Commissioner Pu K. Saigal IAS in Sialkaltang dung pha. MNF in India kumpi tungah Independent ngetna memorandum tun. Tedim & Tonzang uk sungah inn 10,649 leh mihing 84,553 om.
1966 March 1: MNF in Mizoram Independent puangin Mizoram buai kipan. Kumpi in Mikang missionary-te om a phal nawn loh manin Missionary-te ciah. Paite Regional Council ngetna tawh kisai-in PNC leh Pataskar Commission-te Aizawlah kiho. Chin National Organisation pen Zomi National Front ci-in kikhek.
1968 Dawt Sung in M.A. zo; Chin hills pan numei masa pen.
1969 UNITED CHIN GOVERNMENT makai Col. Son Khaw Pau, Pu Hrang Nawl, Pu Dam Khaw Hau, Pu Ro Thangte kimanin Kawlgam kumpi tungah ki-ap. Pu John Mang Tlingte makaihna tawh CHIN DEMOCRACY PARTY (CDP) kiphut.
1970 Paite pau tawh Laisiangthou buppi kizo.
1971 Manipur Hill Area District Council Act kibawl.
1972 Mizoram in U.T (Union Territory) ngah. Manipur in State ngah. January 21: Manipur, Daizang khua-ah Zomi National Congres (ZNC) kiphut. President masa pen Pu T. Gougin leh Secretary Pu S. Thangkhangin Ngaihte.
1973 Evangelical Convention Church (ECC) Lamka, kipan.
1974 January 3: Chin Hills in Chin State ngah. Dr. Vum Khaw Hau in Ph.D. ngah. Chin State-ah biakna lam khanlawhna tung.
1975 Zolai kum 50 cin'na pawi Tlangnuamah kizang. Zolai kum 50 cin'na Magazine kikhen. Mizoram-ah People's Conference Party (Tun MPC) piang.
1976 LUNGDAMNA AW kiphuan.
1977 Tedim Lai Siangtho kizo. Kawlgam galkapte leh CNA (Khaimulen)te Vangteh leh Saizang kiim tengah nakpi takin kikap. CNA-te mi 60 Vangteh khua, Mah-Sah-Lah (Burma Socialist Programme Party) thuneite kiangah ki-surendar, kikaplum veve. Mi 46, Kalemyo Jail-ah kipuak. mi 4 liam.
1980 April 10: Teikhang khua-ah Paite nam makaite kikaikhawmin, Mizoram Paite Organisation (MPO) kipawlna phut. Pu Thangzakap, President masa pen.
dddddddddddddddddddddddddddddd
Laibu etkakte:
1. Zolus No. 4-na, 1999, Yangon
2. Zo Aw Thukizakna, April-June 1986 & Oct-Dec Issue. 1986, Guwahati.
3. Chin Baptist Association Silver Jubilee (1961-1986) Souvenir, Lamka
4. Mizo Chanchin by B. Lalthangliana, 2001, Aizawl
5. Siamsinpawl Annual Magazine ( Golden Jubilee Special Issue), 1996, Lamka.
6. Zolawkta Thukizakna Kum Thum Cinna (1994-1997), Aizawl.
8. Zomi Innkuan Laibu, 1972, Tedim www.zolawkta.com
Zomi Tangthu Khen Pi ( 23 )
—
Ih Ngeina late I kepcing theih nadingin hih lai-ah I pu- I pate’ ngeina la tuam tuam bangzah hiam khat suak sak dih ni.
Hih la pen Pu Zam Zachin’ laibu bawl "Paite Tangthu" sung pan a kila sawn ahi hi.
(1)Sannem la, (2) Zangta la, (3) Nauoih la, (4) Tanu la, (5) Tanu khak la, (6) Silap la, (7) Ton la, (8)La kawi, (9) latom la, (10)Zung la, (11) Singnuai la, (12)Tuakkhial la, (13) Lo lam la, (14) Huihnung la, (15) Tual la, (16) Khuai la, (17)Lampak la, (18) Lengvathuai la, (19)Ailawng la, (20) Zubel la, (21)Gal la, (22)Han la, (23)Lawm la, (24) Dakbu la,
cihte ahi hi.
1. SANNEM LA (Lungzuan zaila, ngaihtam sialna la leh zawllate ahi hi. Hun leh mun tuam tuamah a ki sa.)1.Pham masa ding mel ki theiloMaimit ki suan suan ni e ngaih suanni e ngaih awMaimit suan a holung chim loMel kimuh lai ci ni e ngaih ci ni e ngaih awDuangzen laikuai nikhat melmuhHo ngamlo sinlai kuai e lai kuai e maw lawmSen a ngaihno khenna ding aDolai luitui bang kituak mawh bang kituak mawh eKikhenna ding sunni tum kuantaLungtuak honem ngaih aw konglawh ana e,Konglawh a na pheiphung suan leh mual na kai ciangEi ngilhta nicia honem aw,
2.Kumkhen melthei pengpelep awGamlai tulta lel dawnah khuange,Lungzuan melthei gam khuva awTukzin lummei kai nuai-ahKhuangkai nuai-ah khuang e,3.Lia leh tang aw i sanlai ciat aI san gimsi thengmawh ciat hi e,San gimsi leh mual tumtai inBang zui lawm aw e,4.Ka tu'n lungtup vangkhua nunnuamSetang cian phungcing bang e,Tang ka lungtup aisa sung lawhKaitui a zawlno bang e, 3. TANU KHAK LA Mang i pianna thuam i sunginSungsial a tun ni'nSial zinbang tunna kei ka hi Mang aw hing aw kai dam ve lengCimkhua i dah zawlahLaizom tan-ngek bang hong hawi hen aw, Nih thum sik in guabang hing ve lengKa zua khate a kiak nu-ahKa vangkhua khimin dai lua nah Ka tun pham e ka zua nungahSinthu ka dot ding awCimkhua-ah singbang a kung hi Zua siah ciandal vangkhua hawl dimdim,Khuakim ka kaih loh lui eKa kungpi zong siah sial in kai ing, 5. SILAP LA 1.Gama huiva hong leng e diam laizawlahMualsip sangah tanglam eKa tunnu aw sunmau lo aw gualte tawhTangtawi i lapni hi e,2.Thel hongkia thel hongkia eKhullanah thel hong kia e,Ka pianna thang bang vengeKhullan tung the bang hawme,3.A khuai i galah belmual galahBelmual khangkhan a khua kheng la'ng e,Bing i tusuan a khua phaksapahBelmual khangkhan a tong pallai ciam lenge, 6. TON LAThangho le Liando’ Ton LaLamli leh lamtualah awSetang pal sial-sial lenge,Asa niang in pal leng aw eGuhsa niang in pal leng aw e,8. DAHPA TON LAKa ton khuang aw thang zawm aw eKa hankhuang aw thangawm aw,Tonkhuang leh hankhuang thuah tang eMual i hem a thang hing e,9. LATOM LA(Thacial zunekna leh zukholh khawng a sak)Zaila bulpi lamzangte awNa hong lenna phungtong zawl aw e,Na hong lenna phungtong zawl aw eSiahpi'n tangtawi a lapnaThangvan zawl aw e,12. TUAL LATualbawl ni a sak1.Mu hong leng mu hong leng eEi mu hai mawMukhau lengta hong lengeThangvan sange,2.Lamsing aw nuam deu deu awTanu tamte kawi-in kai ePhatuam zaw'n ciaKa kongsak a lailen awNisi na manna tamsak awPhatuam zaw'n cia, 13. KHUAI LAKhuaila te'n a pailam vua a sak1.Khuai aw hong deh deh lo awGialgiak bum mek ding ding hinge,Gialgiak bum mek ding ding hingeSumtual a lam ding hinge,2.Vahkhuai beng bang no'ng kipat eTullel a sau suang aw e,Sausuan mel a ka lungdeih in,Kotkawlah zang ni don e,3.Simbu in builu la eCiaugal-ah kahpihta e,Simbu laithah kei laithahKhuakim a lu suang inge,15. LOLAM LA/HUIHNUNG LA Lokhawhna leh vai lam a sak1.Lawm aw lawm aw lungcing aw lawmgual nuam aw,Nanglo-in sunni ka tum lah ding bang e,Nanglo-in sunni ka tum lah ding bang eCik teh sawlbang baang diam aw lia lungzen aw,2. Kong ngai na cih tumtai bang ka vul na cih,Vulloh damtui bang na leh luanna hi e,Vulloh damtui a kal-ah tuanlam lai-ahHeisa'n pal vaw ke'n hong lo dih ve ning,3.Huihkhi hong lang hiau-hiau e mazap munahNgaih gim hong nam tang ka lai kuai hi eNgaihgim huihkhi tang nah hongsem bang ei mawh e17. GAL LASimbu in builu gungalah kaipihtaSimbu lalthah kei lalthahKhuamual-ah lu suang ing,Lal I thah kua pat hiamSimbu lalta pat hiSimbu lalta pat hiPengpelep lal thah hi.Simbu latan lal athah lehLalkungah hanzai sanMilai ta pan lal ka thah lehSuangmual ah hanzai san19. HANLASaipi-mihing that thei gamsate, a kimat ciangin hanla a ki sa hi.20. GAL HANLAPhu lang e... cin awNa batphu langeMual cin sangahKhavang zinbang ko ingeLenlai ka tung nunge,22. SAHANG HANLAValpan e... ka than nan eTuallian sanglian ka zo nan eKawlkei sanglian kai inge,Ka tun ei tawi ePhualva mei bang ka an eKa zua'n ei tawi eSa kamkei lai ka tan e,Ami a hang zaw mawKawlkeipa mah hangzaw mawKawl kei e.. ka than nan eTual a num khuang at ling ai e,23. VOMPI HANLA Vomphuai e... valpan eKa than nan e... tuallian eSanglian ka zo na'n eLenlai ka tung nung eVomphuai e.. nim dildial eVal i than nan khua hoih eKangkuai tangin ka va tuak eZolei-ah asa thang sawn ka tun e24. NGAL HANLANgoval e.. apianna mawAmual kipkawn a eTang in e.. ka zon thiam eThanlai thanlai ka tho eKei chu e... ka pem tlai eMim leh sawmfang.. ka tu man lo eKa nu e.. taptap la awNgoval ka lumluan e26. HANLA TANGPIKa thang e kawlciang ka tawi eKa kawlciang tawi gia bang a tangeKa kuanlam in eLummei a kai thii-thiai eKa ciahlamin eLen tawm a ging dim-dim eUte’ kiang a salu tut a Hanla Lengnun e.. na man nam mawCinthang zan mumanginAlkhuan e... dari kai manZolei e.. asa thang thawnKa tun e, 2. ZANGTA LA(Zomite'n zanggam mite in gal a amat ciangun Zangta la sa zel uhi. A khawnung lamin ahih leh kipahna, lungkhamna leh phatna hang a la ki phuakte zong zangta la hong kici hi. Banghiam hihna peuhah zanta la sak theih hi.1. Mualpi ka phuntong aw eZin leh leng banna aw eZin leh leng banna aw eNgousai tuang tuanna aw eMualpi ka vangkhua aw eKumcin ngosai ka lapnaNgosai lapna Mualpi vangkhuaBuaivom tawh puanbang thuam e,Mualpi ka vangkhua aw eKhuva leng in khuplah e,Khuva leng in khuplah eSabuaivom in nawk lah e,Lung ka hehna Mualpi vangkhuaGuising in na po in,Guising in na po hen awAleldawnah zolawkta na tau hen aw,Honglel lo aw phung leh ka gualLamtui ka satna hi e,Lamtui vangkhua ka sat lai-inTongdam hong lel omlo e .. (Mangsum Lapi)4. NAU AWIH LA (Nau khimna ding a la kisate)1.Bawi aw hong khang meng meng awPam a lui dawng hong bang aw,Pam a luidawng nong bat ciangNu tha khek aw pa tha khek aw tuai aw e,Nu tha lah khek zo ing ePa tha lah khek zo ing e,1. Pi aw na nik tui in taiDelh keng keng aw pi aw eDelh aw pi, delh aw pi,A li-ah a lam suk diaidiai buhtei kawi-in kai aw pi kai aw pi, kai aw pi,2. Innpi sung a sikha awciah theih nading lilu cia, Ciah theih nading lilu cia, ka nau sialsa, ka tuitawi sa bua sak cia,Nau sial nuam in sial ve vua, tui tawi nuamin tawi ve vua,Ka tui tawi lai a kang eBang in na dawn kang hiam awBang in na dawn kang hiam awSial in na dawn kang hi eA sial a sial koi hiam awNo suak nuamin mualpi pang khum zo ta e,A mual amual koi hiam awMei in kangtum zota e,A mei a mei koi hiam awTui in buak mit zota e,4.Mi nu mi pa tung diam-diamEi nu ei pa bang hih bang bawl a hiam aw,Bang hih bang bawl a hiam awTupi heipi sek hi e,Tupi heipi bang ding hiamPalsak palkhang sialna dingPalsak palkhang bang ding hiamSialpi sialtal khum nading,Sialpi sialtal bang ding hiamMothak molui lei nading,Mothak molui bang ding hiamAnteh theipuam zong ding hi,Anteh theipuam bang ding hiamVokpi voktal vakna ding,Vokpi voktal bang ding hiamI gawh ciang a athau alap i nilh ding,Athau alap bang ding hiamHikpi khahpi suanna ding,10. LAKAWI LA Sigalna akhuavak kuan a sakKa tunnu aw mang i tunnu awAwhkhi lai-ah vei e,Tui a limnga bang a mang hi eTui a limnga a liah lut e,Sanggah kei ka nunnopna aw eKoi-ah lanbang ka nga eitam aw e,11. ZUNG LA/SINGNUAI LA/TUAKKHIAL LA (Dahna leh Lungzuan la ngen)1.Kap-kapta unge vannuai siah khuaMiza gamgul bang a li hiamSimlei mimbang a piang masa'nA luankhi buanbang a nul hi e2. Asi in khuasial a thei zaw'm mawA hing in khuasial a thei zaw'm mawAsi belbang kanna ciat ungeA hing khuasial a thei hi e,3. Ka inn khang ciangah satheikung khat po eSangcin ka laknaSangcin ka lakna thai aw buhbel suang awMinthei ka lawhna4.Khau vaphang khau vaphang eLimsing nuai khau vaphange,Limsiang nuai khauphah munah awNgalpa lian sialbang khinge,5.Tuakta khial ing tuakta khial ingeLenlai vualdeih tuakta khial ing aw e.Lenlai a gualdeih atuak te'n aw eNa zalmangin na man hiam aw e,6.Kha zalmangin kang vakuai tang eMita paitem bang ka kuah hi e,Mita paitem bang ka kuah hi eVon lo-in tun hong ci hi e,14. LAMPAK LA/ LENGVATHUAI 16. LA/AILAWNG LA/ ZUBEL LAHihte kido la vive ahi hi.1. Ka tun aw e mang aw cing eKuahsuang phuh bang po ve aw,Daiteng kuahsuang vazan bawm eCinmang phungcing in bawm e,2.Zo lam a thuang guahA nanna ding sialphaw kai inge,Sialphaw kai ingeSialphaw sang in awtangnah sat lengKhuambang do nangeKhuambang do nange,3.Sengal liam mawng bang ka zu peem eKa pemna khua a nuam a laimi ka manLaimi aw ka man ka lual in lai miAman sing a man lo tang nah e,4.Lengvathuai lengvathuai a ePhaileng nuai a lengvathuai a e,Lianu ka suihlung lengthuai e5.Bel a bel a zuTungta tungtu bel a zuAlai a naupang ka phuhSimlei lenkel a ka nawhZaila sakpih nuam ing eDawnta veng veng aw e,21. HAM LA (Ham a giak te'n zing akmasakhuan leh nitak lupkuan khawng a sa ak zel)1.Taikhua hong val gil-gial e zawl leng ciah awNa bu algia huihkhi tan sem ngel-ngel e,Tang hi veng e laithak ka sialna hi e,2.Taikhoval kuan bu-al pau huihkhi dam langKa sialcing tawh maimit siing mawh ngawn inge,Sialcing vul ning-niang inge seino gual aw3.Bekham siam sungah va zuang umbang kholhnaNuihchiam simthu lentual khia hi zo hange,Guabang hin a lung a ngilhloh ding hing e,4.Zaila sak khau bang ki hualCinthuam khatsong helnuam tuan khoiLiantuan zan buktui hong nam venKua tawi ahiam eilam phungmin hong lo ve vua,Hanning vual dawn leng e5.Deihlam ka zonna aw e zang kankil awAtui luangsuak alam to ding mualzin vanglaCin tawh tuai tawh gual tawh luankhi nul inge,6.Diaidiai aw ka selung awZankhua sawt e maimit singmawh ngawn ing eKa sengual tawh nahsing nuai-ah sangsa ka vaiKa tawi kawlciang sangin luankhi nul mawh e25. LAWM LA Lawm zunekna a sak1.Ka ngaih aw ngaihpam aw pam lo nawlahDamtui tan na luang awDamtui tan na luang awTangni sat leh sihsial bang zuan nuam venge,2.Ka tun aw cing ka zua aw cing ka zua aw cing sa'ng eThei ka sen a sang ka gahin awPhualva leng lai sulzui nuam venge,3.Kapkap lo maumau lo aw ka vonsen awDaiteng a zal tun ei tho lo ding hiGuksa sawksan tong ei dawng lo ding hi,4.Mi lawmpate khawmual-ah au ciai ciaiEi lawmpa te'n omlai paitem bang kuahOmlai na vei keima'n paibang kuah ningTang lungtuak aw vathang bang hongvil aw.5.Ka pu ka pa phatlai a ka laibangahSangcih sumlu lenkhang kawlni liap bangeSangcih nang sumlu leh aw sawmsial sumluVabang tuanna lai-ah kammei suak hi e. 26.DAKBU LA1.Boldeng dengbol deng puan bolBoldeng boldeng puanbol2. Vamim aw him himTuicin zawl a nahtang zawl aVamim aw him him 3.Kal lawh kal lawh sai kal lawhTangdung zui aw sai kal lawh 4.Tongvung aw mantam tehZu kon gpiak a duhlo aSa kong piak a duhlo aTongvung aw mantam teh5.Kankawi a e lalte nu tawh lalte pa tawhKankawi a e luantui kawi a e,
. Tangthu i cih mah bangin a khang akhangin a ki pia sawnsawn ahi a, tua ahih manin ih gen dan, I sut dan zong a ki bang lo tampi om kha thei mah ding ahi hi. Tua hi-in hihpa’ genna maan pen ding hi cih zong ki gen theilo hi. Bang hanghiam cih leh unau khat nangawn ih zakna a kibang ciatciat I gen kik dan a kibang lo tampi om thei ahih manin gen dan a tuamtuam a om thei mah ding hi, ci a ih pom theih ding thupi ding hi
ó ó ó
Zomi Tangthu Khen Pi ( 22 ) ah Zom
Penglam, pen sak lamte in "Sura" na ci uh a, Tangthu minthang khat a na hi vang lak hi. Hmar gam lam pan khang lianin a lutang kiphumna zong om lai ci-in ki gen hi. Hmargam mah, Phulpi (Phurpui) kici khua gei-ah a suangphuh om kici hi. Pu Peng pen milun lua khat a hihmanin a tangthu Zosuante’ lakah a minthang khat ahi hi. Ahaina vanglakah lah hai mahmah; apilna vanglakah lah pil mahmahin kuama phak zawh hilo hi. Tua mah zong a minthangpih khat a na hi zel hi. Azi neih tung lai tangthu khawng ih zak ciangin nuihzak huai mahmah hi. A hi zongin hih sungah mi taangpi theih sau lo khat gelh dih ni:.
1. SAHANG TUAHNA THU. Nikhat PuPeng lokuan dingin gamlak a apaina-ah sahang lianpi khat lampi-ah a tuak hi. Tua sahan lampi khakin na ding bembam a, sahang in Penglam pet nuamin ngit damdam hi. Pet nuam lua kisa a nget damdam leh Pu Peng in lau deklo-in a et gemgam kawmin "Kua uital vaklah na hia" cih sanin a paang a bet sak sawm leh sahang in Pupeng laudek suailo a om amuh tak ciangin lau-in lampi pan gam sungah zuanin a tai hiau hi. PuPeng inn hong tung limin a sahang tuah thu a zi’ kiangah a agen pah leh a zi in, "Maizen mah mah sahang in hon neek loh na kampha ve le. Kua uital sa na hi hiam sahang lauhuai pen tuak kha na hi. Tuban siah a gial peuh nalau ding ahi hi" cihsan hi. Nikhat PuPeng lokuan hong tun phetin a innkaa taangzom vua a zi’ nik gial bembam ki pho hong mu a "E! Hi lai-ah gialpha lua hilo maw. A gial peuh na kihtak ding hi ka zi in hong ci ahih teh" ci-in ngaihsun a, lau lua kisa-in mauciang tawn khat la-in a dawt gawp hi. A zi in "Tua ka nik sawpsiang bang nuam mawh a tua ci dawt keek gawp na hia" ci a atai leh aman "A gial peuhpeuh lau ding ci hilo na maw" cihsan hi.
2. TAWVANG OPERATION THU. Khatvei Pu Peng a khualzin na lamah Tawbing khua khat va tung kha hi. PuPeng in tua khua mite a taw uh bing vek cih a theih ciang- in tawvang hoih hilh cianna va neihpih dep hi leh kilawm hi. Tua ciangin khua mite in zong tawvang hong deih uh a, PuPeng in Tawvang zong taw vang bawl dingin hong kithawi hi. A masa-in khua sung a siktuul lian penpen hong la un ci phot zawzenin, tua siktul mei-ah khulin a san sak hi.Tua a siktul sa tawh mipite’ taw hong ban vuh sak tazen hi. A vuh khit sate nasa kisa pau zong pau zolo-in a kize ngeingei bek uh a, Pu Peng in, "Tawvang ding kisa-in ki ze ta ngei ngei uh" cihsan zaw lai hi.
3. TUILI SUNG TUAHNA THU. Khatvei mah a khualzinna lamah tuipi gei a khua khat va tungkha-in tua khuate tui sung lut kidem dingin a va too hi. Pu Peng hong muh ciangun tua khuate tuisiam ngen ahih uh tawh kidem dingin khua sung ngalhat teng hong kithawi uhi. Pu Peng in taubel khat ciat hong keng un ci a, tua taubel pen a kawng vuah a gaksak ciat hi. Aman zong taubel khat ama kawngah gaak a, ama a bel a taw vut vang se hi. Tui sung lut dingin hong tuah uh ciangin khua mipite a tumsuk pah vengveng uh a, hong kawdawk nawnlo-in a tummang vek uhi. Pupeng a bel a beltaw ki vutvang ahih manin amah guak hong kilam khia hi. Gualzo kisa khawlam manawhin hong ciah ciangin nupi hon hong tuak hi. Nupite in, “Ka pasalte uh koimun hong tung ta ding uh hiam?” ci a a dot uleh PuPeng in, “Uihthiling mual khawng hong tungta uh in teh,” cih san phiuphiau hi. Tua a cihna bel tuitaw lamah uih lutlut ta in teh a cih nopna ahi hi.
3. MEIMATUM KHEI THU: Khatvei leuleu a zi in, “Pu Peng aw inn na ngak inla i nau na don in, kei lo va kuan ning,” ci-in lo akuan san hi. Sun lam hong ciangin nausen gilkialin hong kap a, a khemdan ding a thei kei hi; a lu khawng hong zawtzawt leh alusiip hong zawt kha-in “E Maizen ka nau gilkial ka sak leh meima tum nai tawm nei a phulit-lit ave le,” ci- in tua a lusiip phimin a kheisak tazen hi. Thuk khei sim ahi diam akhuak bang hong lawtin ki khei hak khalua a ve leh anai na tam lua man,” ci sim zezen hi. A nau si-in hong dai vingveng a,aman a nai ka salkhiak sak leh dam a ihmut lim mahmah ta a ve maw, ci zaw lai hi. A zi hong tun ciangin inau bang ci ahia cing si e,” ci a a dot leh PuPeng in “Meima tum vei a ka na saal sak leh ihmu pah hithiat hi. Ci-in a zi in sawt ihmu sa a ava et leh ci na vot dik-dek ta a, Pu Peng kiangah hih i nau a si a ve leh, a bil khoih mah in avot dikdek hilo maw a ci hi.. Tua ciangin hong vui ta uhi. Khatvei khawsiatni khatin PuPeng gamlakah hong kuan khia-in khua vot mahmah a, vot salua-in a bil a khoih leh a votin na vot dikdek hi. Tuai ciangin “E hei hei, a hing hing ka kisak leh asi khat ka na ki hi mai mah a leh,” ci-in amah leh amah kivui dingin hanmual lam zuanin kintakin pai hi. Hanmualah haan awng khat va mu zenzen a,tua han sungah lutin va lum leplap hi. Tua laitakin piteek khat a tate’ han veh dingin va pai zenzen a "Bawite aw bang na na ci ci uh hiam ?" A va cih leh aman "A damdam lah om ung ei, ,a sisi lah om ung ei” ci-in a na dawn leh tua piteek nu lau lua kisa veih teh liangin tai hi.
Penglam tangthu gen ding tampi omlai hi mah ta leh hi zah tawh khawl sak phot mai ni.
ËËËËËËËËËË^^^^^^^ËËËËËËËËËË
Zomi Tangthu Khen Pi ( 22 ) ah Zom
7. CING KHUP LEH NGAM BAWM’ TANGTHU
„J„
Nidang lai-in a ki thutuak mahmah lawmta nih om uh a, lo peuh a kilawm thei zel uh hi. Ni khat ni ciangin anihun pasal a nei tuak uhi. Lamdangtakin a gilnat uleh a sung vua nau tat a ki tuak hi. Amau zong lamdangsa-in kikum uh a, "Lawm aw, i naute numei tuak a hih uh leh kizawl sakin, pasal tuak ahih uh leh zong ki zawl sak ni. Numei leh pasal ahih uleh ki tengsak ni"ci-i'n a kiciam uhi. Nau hong neihtuak ciangun khat numei, khat pasal hong hi a a pasal Ngam Bawm phuakin a numei Cing Khup a phuak uhi.
A nau neih nungun zong lawmtate’ kikingaihna beituan lo-in lo khawng aki lawm den lai uhi. Lamdang takin naungek tegel a gilkial hun u leh a kah hun bang a kituak thei zel hi. Nauluai khat a asial khawm ciangun kah uh dai a, asial tuam ciangun a kapzel uhi. Asa uh aki sukkhak peuh leh ciing uh a kep zong ngai kullo hi. Khangto zelin hong tual taithei ta uh a, kimawl khawmin kithuah den uhi. Ataksa uh akhan’ tawh kizui-in aki ngaihna uh zong khang a, nungak tangval hong hih ciangun, a nute bangin nasep silbawlna-ah kilawmin singnuai gammualah akithuah den uhi.
Nikhat, Ngambawm’ pa sabetna-ah tuahsia-in hong si a, Ngambawm tagah suak hi. Apa’ sihnungin zawng hiaihiai uh a, puansilh nikten kisia in gentheitakin Ngambawm anu tawh khosa uh hi; Hi mah leh Cingkhup leh Ngambawm kingaihna bel kiamtuan lo-in khang zaw hi. Tua ciangin Cingkhup’ nu a lung kia-in, Cingkhup a tai thei zel hi. Anun a taitai ciangin Cingkhup in Ngambawm a itna lian sem-sem a; atawpna ciangin Cingkhup’ nu-le-pate in khaw dangah a pemkhiak pih uhi.Himahleh itna in gamla leh nai theilo-in Ngambawm azu aham thuakin singnuai gammual tawnin Cingkhup heel-in va kuan den hi. Lampi a thelnah lak khawngah a khawl ciangin singkung peuhah kahin la asa zel hi.
“Amual in hong hal kamkei mual in hal
Hal zolo e zawlching ngai ing e,
A tui in hal ciautui in hong hal
Halzo lo e zawlcing ngai ing e”
Vang kingaihna hangin nikhat melmuh loh zong a kum kivei bang ahihmanin Cingkhup leh Ngambawm om zolo tuak uh a, apasal zaw Ngambawm Cingkhupte’ innah ava lengla hi. Cingkhup nu'n "Hong hawh nawn dah mai in Cingkhup’ gentheih ding deih ke’ng" ci-in zawn ko gawp hi. Ngambawm ciah a, Cingkhup’ nu’n "Ngambawm tagah genthei ahih lam theilo na hiam? Sit huai sa in, tawpsan in" ci a atai Ngambawm in na za sim hi. Tua bang thu a zak ciangin Ngambawm lungliap leh duangvul-in a hehtha peuh suakin Cingkhup nu’ a ci na mai leh cih bang khawng peuh ngaihsunin a khasiatna la a sa hi:
Cingkhup nu’ tongsuah siahkun a ka ngaih
Cingkhup tawh laitawi ton lo aw e
Ka luankhi'n tuibang hong tuum hi e,
Cingkhup na tun in na tun lungmawl in sanggah lua hong ci,
Sanggah muantu- ah va bual leng e
Laukha selo aw omlai tang thei leng
Na tun sungnek in neinuam ing e.
Cingkhup’ nun nak kham lua ahih manin dainawl peuhah aki thuah uh hong kul ta a; atawpna ciangin amaugel’ ki-itna khuakim-khua pamah a thangin mite in hehpih mahmah uh a, a ki ten theih ding uh a deih sak mahmah uh hi. Gamlak khawngah vakin la sa-in kumkhen hun kikhekte, huihkhi laang leh vasa hamte'n a lungzuan uh phawngin sing leh lopa banga ki hekkhawm ding bang a lunggulh uhi.
Cingkhup leh Ngambawm liangvai lua sang e
Gamah tangnah silhpuan in nei e
Cingkhup leh Ngambawm liangvailua sang e
Puanbang pom nan leibang lel ve vua,
Cinglhim khimin zing hong zialkhawm hen aw
Banzal naangbang hong henkhawm hen aw
Cingkhup ka ngaihmanin tuanglam i tungah
Khawkhang phaikhin sem e vuang ngel-ngel
A singzing nuai-ah tangnah lam nuai-ah
Zawlcing sialbang giahpih nuam inge,
Thangvan ging dimdim laikhun thawn cia,
Puanbang pomnan leibang lel ve vua
Cingkhup leh Ngambawm in a lungsim uh ngaihsunsunin,a tawpna ciangin Cingkhup in:"Ka nu leh ka pa va hopih him him ning in,bang agen uh hiam?" ci-in zahtak maizum zong khual zo nawnlo-in a itna uh atangtun sak nadingin Ngambawm in Cingkhup’ nu leh pa ava hopih hi. Cingkhup’ nu'n na ko gawp kik a hihmanin zum leh dai teng thuakin khasia-in hong ciah kika:
Ka tun va dong aw Ka zua va dong aw
Khuakhal tuibang kei hong la ve aw,
Na tun va biange Na zua va biange
Khuakhal tuibang lakna nailo e,
Tua bangin a zawn a ngauna uh tawh a nun a koko ciangin Ngambawm in nuamsa nawnlo banah a lungkia-in a inn vuah a hawh nuam nawn kei hi. Tua bang a a kum nawn loh uh ciangin Cingkhup a leng leng mahmah hi. Ni khat ni ciangin Cingkhup a ci hong na a, a thoih thoih hangin a dam tuan kei hi. Atawpna ciangin beidong kisa-in anu-le-pan, “Cingkhup a dam sak thei a om leh, nu hi leh kizawl sak ding, pa hi leh kiteng sak ding” ci-in a gen uh hi. Ngambawm in tua thu a zak phetin ava hawh pah vingveng a, Cingkhup in amel amuh lian tak ciangin hong halh hiai hiai a hong damsiang ta hi.
A damsiang ciangin Cingkhup’ nu-le-pa'n a tanu uh Ngambawm tawh aki tengsak nuam tuan kei hi., Ngambawm hehlua-in, Cingkhup’ nu agawt danin ki nei-in Cingkhup’ lu zaang a samzang khat botkhia-in Ngazam luipangah suang a delh sak hi. Tua ciangin Cingkhup a cina-in hong gim semsem a, a ni ni-in gim hiai hiai hi. Cingkhup gim semsem cih Ngambawm in a theih ciangin va delh pah vingveng a, ava muh leh a upmawhna sangin na gim zaw hi.Luigei a a samzang koih bulh kik leh dam ding cih ngaihsunin ala dingin va kuanpah hi. Himahleh tui na khang a a samzang na taimang khin ahihmanin mu zolo hi. Tupi heipi tawh asing asuang teng kalin lumlet mah leh a mu zo tuan kei hi. Cingkhup lah ani ani-in kiam hiai hiai ahihmanin atawpna ciangin hong si ta hi. Ngambawm dah luan ahih manin la a sasa hi.
Cingkhup ka ngaih aw sen a ka ngaih aw
Khupching ka ngaih kulsin tang ta e,
Ka siallum pan tang kawlhei liang a bat
Cing sesul sabang ka zuimawhe,
Atui sukin luang damdiai- in luange
Cing aw vaibang na tham na hie,
Cingkhup hong sih hial ciangin Ngambawm lungzuang mahmah a, mawh kisa, a a kisuan lah tawh a khasiat tawh innah ki kulkhumin sigalin zong va pailo hi. Cingkhup’ kha in khenglah lua a, Ngambawm a muhloh chiangin kikhangsak a hankuangah a luang kita zolo hi. Sivui dingte beidongin "Ngambawm a omloh man hin teh, va sam un" ci-in ava sam uhi. Ngambawm hongpai ngei a Cingkhup’ luang kiangah "Cing aw, kineusak mai in, hici ding mah hi hang, khase lo-in pai mai in" a cih leh siluang hong neu hiaihiai-in hankuang sungah hong ta hi. Vui ding a hong kisak uleh hankhukah hong kita kei leu-leu hi.Ngambawm in "Cing aw,kineusak mai in, hi hi ding mah hi hang, khase lo-in pai mai in" honh cih kik leh a luang hong neu hiai hiai kik-in hankhukah a vuithei uhi. A vui zawhun Ngambawm in Cingkhup’ han tungah zozam a va suan hi.
Hun hongpai zel a, Cingkhup’ nu'n atanu leh Ngambawm gawm ding hong sawm hi. Ngambawm a bawlsiat le a tung a athilhihdante hong kisikta hi. Ngambawm pen Cingkhup’ nau Sialcing a ding a zol sawm uh hi. Cingkhup nute’ lolai a mawngsing lianpi sim leh mal sun aka zei-zai ahiang in mual bang khum hial khat a po hi. Cingkhup’ nun tua mawng sing Ngambawm khiasak a Sialcing tawh kithuahsak ding a lunggel hi. Tua dingin Ngambawm cialding sawmin naanglom khat tawh kuan a, a bawldan uh kisuangtakin ava gen ngamkei hi. A tua cih na lamin a nanglom lem khinin a hong ciah kik hi. Anu hong kipan kik a, a khausum peh tawh a kuan hi. Aman zong gen ngamlo-in akhausum tawi apehzawh ciangin hong ciah kik hi. Tua khit ciangin ava kuan kik leuleu a, a tawpna-ah a va gen hi. Ngambawm in zong na nial samlo-in na mang pah vanglak hi. Inn a tun ciangin Sialcing sam a" zing ciangin Ngambawm sing khiatna-ah na va zui dinga, lolai khawngah na kipuk khem khem sak dinga, ahong phot ciangin na na kawi zel ding" ci-in thuhilh sim uh hi. Zingkhua hong vakin sun-an meh limtak bawlin Sialcing puasak uh a, lokuan dingin Ngambawm va zawnsak hi.Ngambawm gawsem leh thau pua kawm, heipi liangbatin Sialcing’ lolamah a zui hi.
Lo hong tung uh a, Ngambawm in mawngsing hon khia hi. A kaa khat sun ma hih khop a, tua zawhin a kathuamah nahteh phahin tu a gawsem a tum hi. A lungsim mitkha-ah Cingkhup kia mu-in,anu’ deihsak loh dan leh, tu a Sialcing a dia azoldante angaihsut ciangin Cingkhup longal midang a om thei kei hi.
Ka silhpuan tang aw ka kaihdial tang aw
Ka sialcing tawh laitawi ton ve aw
Silhpuansia nong ci kaihdial sia nong cih
Nang Sialcing tawh laitawi tawn lo leng,
Cing aw na malnuan na tun lungmawl in
Pamlo sang singsawl khian ei sawl e
Ka semgua pan tang kawlhei liangbat ing
Tulsing lel a khua va thil inge,
A u lah ngai ing anau lah ngai ing A milai pen ka ngaih tung nung hi
Cing aw na laukhan’ naubang hong nui in
Melmuh dingin thilmun hong leng aw:
Cing aw na laukha mel mu nuam inge
Khattang koi-ah sawlbang na hei hiam
Lungzuang tak a gawsem tum a la hong sak ciangin Cingkhup’ kha omthei lo-in musi-in hong leng a; Ngambawm’ tungah hong lam diai diai hi. Cingkhup’ kha muhtheih a hong len ciangin Ngambawm in khelah mahmah a, ni bang tum ngeikei leh a ci hial hi.
Thilmum hong leng e Cing aw na laukha
Khaubang ciahna leibang lel maw’nge,
Cing aw na laukha tangbang i kholh nin
Tung sunni vaibang thamsawt hen aw,
Sun-an nek hunin Ngambawm anne dingin singkung pan kum suk a, a bulah Sialcing na kipuk khembawlin pheingou dawk henhanin a lum hi. Ngambawm in aphot kawmin: "Mita mi nau hi ci dingin kilawm kei" cihsan lel hi. Sun an nekzawhin sing hiang hong khia kik a, agim ciangin a ka thuam a gawmsem la-in la asa zel hi. Cingkhup’ kha hong kilak kik zel a, tua bangin a kithuah thuah uhi. Nitum dekkuanin singhiang lang khat a kkhia kik hi. Ciah hong hun ta a, a lungsimin Sialcing pen Cingkhup hi zaw leh ci-in a samsam hi.
Muikhua zingta e seinou tam gual aw
Tunsiang sihkhum bang zuanta ni e,
Cing aw na laukha tangbang ka kholh nin
Tung sunni vaibang thamsawt hen aw
Ka tem apai a kuah leng ci buang ing
Zawlcing kama-ah pai leh cinge,
Ka tembang mi tem a om ve diam aw
Zawlcing bang mi’ nau a om ve diam,
Vabang hong leng aw damtui tanggual aw
Sialbang lian leng hei nawnlo ding hi
Ka siallum pan ing na kawlciang pan ing
Cing sesul sa bang ka zui mawhe,
Hantung a azozam suan zong hong pak ta a, Ngambawm in Cingkhup’ muhloh /lawh loh dingin pammaih sa lua hi. Tua pakte amuh ciang in Cingkhup’ melmu bangin aki ngaihsun hi.
Ka buktual zang a zozam ka suan in
San in pal ven ngaih in lo mawh e,
Vual in lo thei ka sinlai- ah damtui ata e,
Hantung a zozam pak ana kilo thei zel hi. Kua lawh hiam cih theinuamin Ngambawm in zankhat apang hi. Zanlai takin sangak khat in hong lou a, Ngambawm in thakhatin manin "Bang dia ka zozam pak na lo na hia?" ci-in a dot leh, "Ka pi Cingkhup’ hong sawl hi. Ama adia ka lawhsak hi" ci-in a dawng hi. Tua phetin "Na pi Cingkhup koi-ah om a hiam? Na gen masiah kong khah kei ding hi," ci-in dong a. Sangak in Cingkhup misi khua-ah om hi,a lampi ken leh kawlse lak ngen ahi hi,” ci-in Ngambawm ahawh theihloh ding dan a hilh vek hi. Tua ciangin, "Tua bang ahih leh pai inla paklo dinga nong kuan kik ciangin lam tawntungah akmul hong bot in" ci-in Ngambawm in sangak a pai sak hi. A cih bangin sangak hong kuan kik ciangin lam tawntungah akmul hong bawta, ( sangak in ak amat ciang a amul a bawh sek kipatna ahi hi kici hi). Tua akmulte zui-in Ngambawm misi khua a hawh dinngin a kuan hi. Ken leh kawllakah khaugui peuhah luai-in, a tawpna-ah Cingkhupte’ khua a va tung hi. Misi khua a innte telhawng khawng a kilam hi a, Nambawm in innkaa khawng asik ciangin a cim zuazua geuh hi. Cingkhup in Ngambawm na ngai mah-mah lai a, hoihtakin na bawl hi. Nitak hong hi a, HAM a giahna ding a et leh Ngambawm in saguh tampi mu a, a khente paikhia-in akhente bicingah siat hi. Zingkal in saguhte mi hong suak uh a, mai hon phiat sauhsauh uhi. Ngambawm in misi khuate hindan lamdang a sa mahmah hi.
Nikhat misi khua te’n ngabet hong sawm uh a, Cingkhup in Ngambawm zong va kuan dingin sawl hi. Luilam zuanlo-in tangdung khawngah pai uh a, mauteh peuh abawm vuah aguang guang uhi. Ngambawm in lamdang sa-in a bawm tawphah ding mauteh tamlo tawm khat a koih niangnuamg hi. Inn hong tun ciangun Cingkhup in : "Nga nong man uhia ?" ci-in a dot leh Ngambawm in "Bang nga i man dia, taang dung khawngah nga ki beng hi ven" cihsan hi. Cingkhup in bawmtaw a et leh mauteh bang zah hiam khat mu a, "Nga tawm nong pua mah ve leh, Koi hong em pah dih ning" ci-in mei a honh em leh ngasa bangin a puak hi. Ngambawm in a em ciangin lah mauteh keu mah bangin a kangtum vut-vut mai hi. Misi khua ate’ a dingin mauteh pen ngasa ahi mai hi.
Nikhat sabeng dingin a kuan kik leuleu uh hi. Lunggam leh tangngol khawng peuh man uh a,a zawng luailuai uhi. Amau a dingin tuate pen vompi leh sahang ahi hi. Sa huan uh a,khindangah a hang uh hi,salute kong biang leh bangah a suang uhi. A tawpna ciangin Cingkhup in "Ki-it kingai mahmah ta lehang, omkhawm thei nai mahmah lo hi hang. Inlamah va paiphot inla, na voktal va go in, asa na nek zawh ciangin lupna tung bichingah teipi leh siat inla, anuai sanah lum in "ci-in a hilh khit ciangin Ngambawm a paisak hi. Ngambawm zong ciah pah a, Cingkhup’ gen bangin a hih pah takpi hi. Lupna tung a alup laitakin Cingkhup’ kha musi-in va lengin teipi va bot khia aa, a dip sun letin, Ngambawm si hi. A sihphetin akha uh ki gawmkhawmin misi khua a tung pah uhi. Telhawng a inn kilamte Ngambawm in thupi sa lua a, "Hiai innte kua lam ahia? Ci-in a dot ciangin Cingkhup in, "Tuma nong pai lai a nangma nong lamsak a vele, manghilh khin ta na hi maw?' ci-in Cingkhup in nuikawmin a dawng hi. Tua bangin leitungah ki it kingai mahmah ta le uh deih bangin a omkhawm thei ngeilo uh hi mah ta leh, misi khua-ah bel nuamsa takin tawpni neilo-in a omkhawm thei ta uh hi.
iiiiiiiJ ” Jiiiiiii
Zomi Tangthu Khen Pi ( 22 ) ah Zom
6. A HEHPIH HUAI LUAN VUNG’ TANGTHU
Sakhi a pi san a no san cih paunak deihna na theih nop leh hih tangthu kikum dih ni:
Tuma kum tampi lai-in Neisok bawk mual tawh a kigalsai linlianna munah khua neu khat om a, Tua khua-ah Pu Vai akici mi khat om hi. A mah pen pasal picing, a mel hoih, a thacing, a thahat, agal hang mi khat ahi hi.
Tua hun laitakin a khua kim vuah nungak mel hoih a minthang, Ciin Cing, Nel No, Luan Vung a kici nungak thum om hi. Ni khat ni-in Pu Vai zong tua nungakte lim dingin hong paikhia hi. Khua sung a lut ciangin Ciin Cing tawh kimu pah a, Ciin Cing in, “Ka lai Pu Vai, nang hong pai maw? Ka inn vuah hong hawh o, ka nu zong lengna do siam a kigen hi in, nitak simin tangvalte zong inn dimdimin hong hawh uh hi,” ci-in a gen ciangin Pu Vai in a lungsim sungah, “Hih nu pen mi kiphat nuam khat hi, ci-in a om dan diksa khollo ahih manin paisan phot hi.
Tua ciangin Nel No’ kiangah hong hawh leuleu a, Nelno in, “Nu, Pu Vai, nang ong pai maw? Hong tu o, ci-in tutphah a piak khit ciangin tawmvei hong kiho uh hi. Pu Vai in, “Nelno, tu laitakin na khua sung vuah nungak kua hoih pen ding ahia?” ci-in dong a, Nelno in, “Thei khange mawtaw, Ka lawm Ciin cing lah asam kil deuh ci ven, Ka lawm Luan Vung lah a khuk tuah deuh kici ven, Tu lai thu khut tung lum leh bang hi kei leh, kei ong kici pian hi ven,” ci-in nu seisai kawmin gen hi.” Pu Vai zong Nelno’ thu gen leh a lungsim kituak sa lo ahih manin tawmvei a ho lim khit uh ciangin, “ka vah nopna om in mundang na pai phot dih tawnge,” ci-in paisan hi.
Tua ciangin Luan Vungte’ kiangah hong hawh leuleu a, Luan Vung’ nu in, “Nu, Pu Vai, nang hong hawh zenzen maw, nuam si ung, nang nong hawh nadingin ka inn uh kilawm kei ta buang in,” ci-in Sial kongah tuibuk tawh na dawn hi. “A nuam ta kei zongin na tu phot dih in maw,” a cih kawmkawmin inn sungah zu bel khat lupsa tawh hong pusuak hi. Tua ciangin Luan Vung’ nu in, ak khat go-in inn sungah tangngan huanin, hong kipei a, Pu vai in innlimah zubel khat kalkakin na tu himhiam hi. Luan Vung zong a pau kawmkawmin sum tawngah niksing khat tengin an su-in hong phia saisai hi. Pu Vai zong innlim pan Zu a tep kawmkawmin sumtawng a an su a om Luanvung’ tan pak lenlen muhnop sa-in a zu a tep ding nangawn mangngilh kha liang hi. Luanvung in, “Pu Vai na zu kang ta ahia,” ci a leihsak suk ding a a pai leh, Pu Vai in, “Kang nai kei e,” ci-in maizum pian kawmin dawn hi.
Nuam takin tu khawmin Pu Vai in zong Luanvung pen a om dan leh a gamtat diksa-in iplah mahmah ahih manin a zi dingin paupih pah hi. A nu in zong awi ahih manin kiteng dingin thuciamna a neih khit uh ciangin Pu vai zong khua lamah ciah dingin hong kithawi hi.
A khua a tun ciangin Pu Vai in, a hauhsak pih, a upatpihte’ kiangah Luan Vung tawh a vai teng a gen hi. Tua zawh asawtlo-in upate zong Mopi dingin kuan pah ngeingai uh a, Pu Vai leh Luan Vung in kitenna pawi limtakin hong bawl uh hi.
A kiten zawh uh kum nih khit ciangin tapasal khat nei uh a, Tua banga ama sung pan a piang tapasal khat a neih ciangin Pu Vai zong, nuamin, A thah amat a tapsakna-in a min dingin “Do Thang” phuak uh hi. Do Thang asuah zawh asawtlo kum nih khit ciangin, kamsiatna tawh Pu Vai a ci na-in hong si hi. Pu Vai a sih ciangin Luan Vung zong dahin kapkap hi.
Luan Vung pen numei mel hoih ahih banah a lungsim hoih, a thusiam, apil mahmah numei khat ahi hi. A khua sung tangvalte in zi dingin nungak dangte’ sangin iplah zawh uh hi. Tua ahih manin, Nitak simin tangvalte Luan Vung helin innah hong hawh pahpah uh hi. Tangvalte in, “Pi Vung aw, Na ta lah neu lai-in nang lah khangno lai na hih manin, pasal nei lecin hoih ding hi. Bang hang hiam cih leh, tu lai mite pen ih ngak hangin nidang ciangin a nu a pa thu don lo, akhasia sak tampi om hi. Tua hun ciangin pasal nei nuam mah lecin zong, teek ta ding cin a, pasal na deih hangin kuamah in hong deih nawnlo ding uh hi. Mi’ hong ngaih lai na khangno lai-in pasal nei in,” ci-in va zol thei zel uh hi. Luan Vung in, “Tangvalte aw, kep dah khual dahna-in hong nei kei peuhmah kei un bang hang hiam cih leh hih ka tapa a dam lai teng pasal dang neihsan ding ngaihsun thei ke’ng, tua ahih manin hih bang thu ka kiangah kua man hong gen nawn kei un,” ci-in vaikhak hi.
A nu in a tapa it lua mahmah ahih manin atapa kum sawm bang a phak nangawnin a hawh a ciahna-ah pua ngangngang kawikawi hi. Do Thang zong hong tei to pianpian ta a, anu’ thu a kawi amau-in mang hi. Tua bang a Do Thang in anu’ thu a suk a to-ah a man ciangin Luan Vung in, ka tapa ka ngaihsut mah bang ei,’ ci-in nuam mahmah hi.
Do Thang hong khang toto-in kum 17 bang a phak ciangin ki tangval sak nuamin hong phia geuhgeuh ta hi. Tua hun laitakin a khua sung vuah Nungak melhoih khat, a nute a kipan a lungsim hoih khollo, A khua sung tangvalte in, “Lingpaak” a cih uh, Heh Cing a kici nungakno khat om hi.
Do Thangin tua nu hoih sa sim pian ahih manin tuate innah nitak simin va lengna thei zelzel hi. Tua nu in zong na ngaih bawl mahmah hi. Tua thu Luan Vung in a theih ciangin, “Ka ta aw, tuate’ innah hawhhawh nawn kei in, bang hang hiam cih leh, tuate innkuan pen a nu a pa a kipan, milung sim khel, migilo namte hi. Zi ding na zon ciangin a nu apa bang ci mi hiam cih en masa in, khangluite in sakhi a pisan, a no san, khaikha a gui-ah gah na ci uh hi. Tua nu tawh kithei-in hong ki teng le ucin a sawtlo-in ei gel nuta hong ki mudah sakin hong kikhen sak ding hi. Mihing ih cih pen melhoihna a thupi masa hilo a, lungsim a thupi pen ahi hi. Melhoihna in zuaupi hi a, ngahbanna in a mawkna hi. Melhoih ningtui kidawn theilo ci hilo ahiam, a mel hoihna bek na ip lah leh tua melhoihna in a sawtlo-in a bei pak ding hi lel a, lungsim hoihna ahih leh, ih dam sung teng a bei theilo ahi hi.” ci-in thu hilh den hi. Do Thang in anu’ thu gen hi sa mahmah hi napin, Heh Cing’ melhoihna kheng zo tuanlo ahih manin a tawpna-ah hong kingai mahmah uh hi.
Tua banga Do Thang in angaih mahmah ciangin Luan Vung zong, tate’ ngaih ahih takin ih laksak kei diam, ci-in a tapa’ zi dingin Heh Cing hong pi uh hi.
Heh Cing zong kum khat sung khawng thusiam mahmahin Luanvung bang it bawl mahmah ahih manin Luanvung in zong, Mo tuak kisa sim keei hi. A hi zongin kum thum bang hong kiten khit uh ciangin Heh Cing hong kipan pianpian hi. Zanin alupna tung vuah apasal ho thapthapin, A nu a ngaih loh ding bekbek genin nei den hi. Tua banga a zi in apasal Do Thang’ tungah a nu a gensiatsiat ciangin Do Thang in zong a nu a muh dah ding hong kipan ta hi.
Khatvei, nitak khat a tanaute khat in Luan Vung zu sim dingin sam uh a, Luan Vung zong zu sim dingin hong pai khia hi. A zu sim kalin Heh Cingte nupa in ak go-in taangngan huan uh hi. Luan Vung zong zan kim tak ciangin a zu simna pan an nelo-in hong ciah hi. Inn a tun ciangin an a zon leh, mulo ahih manin a gil kial mahmah hi. “An lah om kei in ka ihmut theih tuam khak leh, tuibuk hong muam dih ning e,” ci-in khin tungah a za-ip la dingin ip sung hong hon leh tangngah leh aksa a kikoih mu hi. Luan Vung zong nuam mahmah a, “Ka lai, ka ta te’n hih lai-ah an ong siah ahi ve maw,” ci-in nuamin meikha-ah tucil pipeih kawmin ne dingin, a tangngan a lomlom laitakin Lupna tung pan Heh Cing hang sa-in hong tho khia a, “Mit pil mah teh, mu zo mah teh, zan kim zan khang a kuan vak dinga hong sawl ahiam? Na vahna-ah an ne lo maw, kuan vak a hong sawl? hih ante zingsang cianga, ka nute ka kholh dinga ka koih hilo maw,” ci-in hak zakzak hi. Luan Vung zong a cih nading theilo-in khitui luang ngalhngalh kawmin a lupna tung zuan khialkhial hi. Lupna tung pan ihmu thei lo-in khui sasa hi. Do Thang in a lawmnu’ kiangah, “Nute lah ih velh liang ding lah hilo, pasal khawng va nei lel leh hoih mah ding hi ven, ci-in a zi’ kiangah gen hi.
Lupna tungah ihmu theilo a khitui naptui tawh a om, Luan Vung in, lupna tung pan atapa’ kampau a zak ciangin, “Kah pau dalhdalh kawmin, “Ka ta Do Thang, pasal hong neihsan sawm hi leng, na neu lai pekin nei khin ning, nang bekbek kong khualna hangin tu dong pasal neilo-in khitui naptui tawh a om hing,” a cih leh Do Thang hehin lupna tung pan tho to-in singkhuah khat tawh a nu sat dingin hong kithawi hi. Tua lai takin A nu in, “Ka ta Do Thang, hong sat sawm takpi na hih leh, kilawm na sak na penpen hong sat o, ka lu nong sat ding lah na nek na dawn ding, ka puakpuakna hi. Ka nung nong sat ding lah a suk ato a nang kong puakna hi. Ka khut nong sat ding lah, na nek na dawn ding mah ka bawlbawlna hi. Ka gil nong sak ding lah, kha sawm sung vilvel nang kong paina hi, Tua ahih manin kilawm na sak na penpen hong sat in,” A cih leh Do Thang in zong sat ngamlo-in azi kiangah lum kik khual hi. A zi in, “Nang pasal, nute lawmlawm kihta, heh o, ka nik teng o,” ci-in na hap suk hi.
Ni khat Do Thang bawng zong dingin gam sungah pai hi. A om loh kalin a zi in inn ngakin an na huan hi. Nitak ciangin gam sung pan gilkial sa-in Do Thang hong ciah a, an ne dingin ankuang hong um hi. Do Thang in a sikkeu tawh meh hong ciap leh, meh al salo ahih manin, “Bang dia meh ci sawhlo,? Ci-in anu sikkeu tawh sat dingin hong kithawi leh a nu in, “Khei, kei huan hi kei ei, Heh Cing’ huan hi ei,” ci-in ling kalkal kawmin gen hi. Heh Cing zong hehin a nu ngau damdam hi. Do Thang pen a zi’ heh ding a dah tawntung mi khat ahih manin a zi lungkim lo cih a theih ciangin, ameh ciam kik a, “E, meh al kei ka cih leh, tu sun a ka hai thuk nekna ka kam a pak man hi e,” ci-in nu halhal kawmin gen hi. Luan Vung khasia lua mahmah ahih manin a tutna pan khakham vei-in pukin si hi.
A nu’ sih zawh kum thum khit ciangin Do Thang pen a nu ngai-in thumthum a, mitam pi in nuihsan hiuhiau bek uh hi. A nu ngai-in a gamtat nasate kisikin a thumthum hangin, tui bua sa lah kiluak kik thei nawnlo ahih manin a mawkna suak lel hi.
Tua hih amanin hih tangthu in thu tampi hong phawksak hi.
1. Nungak tangvalte in zi hoih pasal hoih ih neih ding athupi pen ahih mah bangin zi hoih pasal hoih ih deih leh, a nu apa bang ci mi hiam ci kan leng, Khangluite in sakhi a pi san, a no san a cih mah bangin mihing in ih nu leh ihpa’ lungsim puak zia ki sun ciat hi. A gilote’ ta mah gilo, ahaite’ ta mah hai, a pilte’ ta mah pil a dikte’ ta mah dik hi.
2. Lai siangtho sungah leitungah nuamsa a na nuntakna a sau theih nadingin na nu leh na pa zahtak in, Ephet 6:2 a cih mah bangin, nu leh pa itna in Leitungah Thupha sanna hi a, nuleh pa simmawh mite mi nuamsa om ngeilo uh hi. Na nu na pa na simmawh leh, (or) na teek nu na teekpa na simmawh khak leh, nang zong ni khat ni ciangin mi’ teknu, mi’ teek pa na suah ni hun hong om ding a hih manin, khanglui te in thallam cilsiat ei’ tungah hong tu kik a cih mah na bang ding hi. Lai siangtho in zong, mi khat in khaici a vawh bangin agah at hi, na ci a, Paunak sungah zong, nu leh pa a simawh mite khuamial sunga meivak ki sumit bang,” na ci hi. Tua bek thamlo-in Na nu a teek ciangin simawh bawl kei in, a nu leh apa a simawhs mi in hamsiatna thuak ta hen, na ci lai hi.
3. Na zi zong it inla, na nu na pate zong it mahmah in. Na zi hangin na nu leh na pa simmawh bawl kha kei in, Na zi in na nu leh napa hong it sak theih kei leh zong thungetsak in. Tua hi leh Pasian in na innkuan sung uh anuam dingin hong bawl sak ding hi. Innkuan nuam, bang kua nuam ih cih pen vantung gam malep na kici liang hi.
YYYYYYYYYYY€€€YYYYYYYYYY
Zomi Tangthu Khen Pi ( 22 ) ah Zom
4. NGAL NGAM’ TANGTHU
Zau Hang’ tapa Ngal Ngam’ (Gal Ngam) Tangthu
Zomite’ tangthu lakah mihat min minthang kua hi ding hiam ci-in dotna kibawl leng, tulai khangthakte a gen thei tamin ka um kei hi. Tua ahih manin hih ih khanglui tangthu hoih nonote a kallak beek a et thak a laibu khawng a suahkhiat hi zel leh deihhuai ka sa hi. Tu'n zong hih Ngalngam tangthu kikum khawm leng ci-in kong gelh hi.
Ngalngam pen ei Zomi tangthu lakah mihat minthang pen hi dingin up huai hi. Milian leh mi thahat mahmah ahih banah dawisiam a minthang ahi hi. Khutsiam ahihna- pat pan khau a bawlkhiakna PATKOL ih cih ama phuat khiat danin ki gen hi. A hatdan bel ngalkhat kapliam hangtak, mi te'n kihta a khuaphia bang liang a a gen uh. Ngalkhat kapliam hangtak ih cih in, i pu-leh pa sasiam gamvakmite' laupen Ngalkhaat kapliam hang ahi hi. Ngal pen manlang mahmah a, athawm gin a kizak phet leh a lang-alang luigal khat apan galkhat tan bang bohman zat-zat leh a hapaak a piik thuah thei khop hial a lauhuai ahi hi.. Sahang leh vompi I cihte in na khat peuh a bawh ding ciangun, ngiit photin, pasal kizente’ adingin kiginna man leh thautawi te'n kapman na hun om hi. Ngalkhat bel thautawi te'n zong kapmanna ding hun omlo a asia ding teng siasak thei khopin manlangin kigen hi. Ngalngam a dingin ahih leh ngalkhaat haangtak nangawn a kihtak huai hi zen zen lo hi. Ngalngam’ Vanglai (minthanlai) 1860-1870 kal khawng hi dingin ki ummawh hi. A gamtatna mun pen Zomite’ tenna Chin Hills: leh Guite Kual khawng hi pen a, Hausapi Vum (Chin Hills:)bang ama omna thupi (strategic point), tulai a Kargil bang dan a thupi ahi hi. Tua gam sungah amah thupipen a, amah tuk kuamah dang a omloh banah Hangsai nangawn zawlin na nei hi.
Zawlta-in a kimat tei uh hangin a sim thamin kido simsimin ki thah sawm den uh hi. A tangthu hih a nuai a bang ahi hi.
Nidang lai-in Ngal Ngam a kici naupang khat om hi. Tua pa in lui thangah thang siah hi. A lui thang siah pen min na vilsak thei zel hi. Tua bang a min a vil sak zel ciangin nitak khat anu’ kiangah, “Nu aw zingsang ciangin hong phong baih in, ka thang vil pahpah kua hi ding hiam thei nuam ing, ci-in a nu’ kiangah gen hi.
Amah zong tho baiha, nidangin a taw lam pan a vil toh zel hi ta leh tua ni zingsangin a lu lampanin leh vil suk hi. A paipai leh tungtun lu laizangah naungek khat na kisial hi. Amah zong, “Nang maw ka thangvil, ci-in hehin a taw lam panin ciangkang khat khumin alu-ah dawksakin aciang kuaitan hi. Tua ciangin a gei a singtung khatah kahto a, kua hong pai peuhmah hiam ci-in singdawnah pang hi. A sawtlo-in Thanok nu a kici pheisam zusa hon khat tawi kawmin hong ciah hi. A ta’ gei a tun ciangin aphotphot leh a ta tho theilo hi, aman a kisim khemsak sa-in a zusa puakte a mei-ah khai-in amai-ah tah a, “Ka ta aw si khem, si khem aw, nam zu meitual kong puak a, ka ta aw si khem si khem aw, ci-in nono hi. Tua bangin a cihcih hang lah tho tuanlo ahih manin a tawpna ciangin a taw a et leh ciangkhang kikhum to mu hi. Tua ciangin ata a si a hih lam thei pan a, amah zong dahin, “Naktang khillawk ka nek man hiam ka ta, manta khalgah ka nek man hiam ka ta ci-in kap khauhkhauh hi. Tua a kah la teng a tung pan Ngal Ngam in a zak ciangin anuihza-in a nui kha hi. Tua ciangin Thanoknu in a tung lam a et toh leh, singkung tungah a tuang mi khat a mu hi. Thanoknu in, “Ka u ka nau hong kikhawm vo hih lai-ah sa nek di khat om ei,” ci a asap leh thakhatin pheisan hon khat sing nuai dim uh hi. Tua ciangin, “Singdawn kuan luh ding ih hiam ci-in kikum uh a, Thanoknu in, “Kei man va luh ning in, ong kiat ciangin thanoknu hing ong ci in cin, ong ci ta leh na ne teitei un,” ci-in vaikhakin singkungah kah to pah a, a dawn atun ciangin Ngalngam zong laulua-in a tung lamah na kah toto hi. A phak dektak ciangin a cih nading thei nawnlo-in a khe tontonin thakhatin a tuat leh tuan khia-in thanopnu sing tung pan kia suk hi. Leilak a tun ciangin, “thanoknu hing, thanoknu hing a cih hangin avaikhak bangina lawmte in ne teitei uh hi. A nek khit uh ciangin singdawn a et uh leh, Ngalngam na tuang lai hi. Tua ciangin kuan luh kik ding ih hiam ci-in kikum kik uh a, “Thanoknu’ luh zawhloh kua man luh zo kei ni,” ci-in tua ciangin thakhatin mang uh hi.
Ngal Ngam zong hong khangtoto-in khatvei gam sungah sa beng dingin hong kuan khia hi. Gam sungah a paipai leh mun khatah tungtun khat na omin tua lai-ah bang hiam khat sakuh ling tawh ki um lingleng khat mu hi. Aman zong hoihsa ahih manin bang hiam cih theilo-in la-a a sakhau sungah a guang hi. (Sakhau cih pen tanglai-in thungkuah a a na zat uh, savun thung, thungkuah a kibawl hi a, sakhi pum khat bang ta thei ci hi) Amah zong hih pen bang hi peuhmah ding ahiam ci-in a gei a suaklu tung khatah a thal tawh pang pah hi.
A sawtlo-in Hangsai sakhi pum khat liangpuak vava sa-in ong ciah hi. Tua a sakhi puak tungtun laizang ong denna leh thakhatin tai kik pah vingveng hi. A man zong lamdangsa-in a ai a et gega leh, na om nawnlo hi. Tua a ai koihna munah aphel valval na khat mu hi. Tua ciangin Hangsai in, “Nang maw ka ai ong laksak ci-in abawh leh, bawh kha thei mahmah lo hi. Tua aphe valval pen, Ngal Ngam in a lu a a khip akgia liim ahi hi. A liim bawh niloh ahih manin bawh kha thei mahmah lo hi. Tua teng Ngal Ngam in sing tung pan a muh ciangin anuih za-in nuikha hi. Ngal Ngam’ nuih Hang Sai in a zak ciangin a ettoh leh singkung tung a tuang mikhat mu hi. Tua ciangin Hangsai zong heh mahmah a, “Nang maw ka ai la, hong kumsuk o, na si leh lei ka hel ding,” ci hi. Ngal Ngam in thaltang khat bek apuak dok khia-in, “En o, hih nang kong tupna, ci-in thaltang dokkhia a tua ciangin a thal umah siatkik a, a dawh sa mah dok khia kikin, “En o, hih na pa ka tupna, hih na nu ka tupna, hih na pi ka tupna, hih na pu ka tupna,” ci-in adawhsa mah siat zel dok zel, siat zel dok zel ahih manin Hangsai-in, “Tua ahih leh hong kum o, hong kum o, bangmah kicih kei ni in, zawl kici ni,” ci-in zol hi. (Khangluite in Na khat bek nei a suan a aneite agen ciangin Ngal ngam’ thaltang suan ci-in paunakin na zang uh hi.)
Tua ciangin Ngalngam leh Hangsai kizawl uh a, gam sungah a nihun hong vakkhawm uh hi. Mun khatah singkeu lak tuak uh hi. Hangsai in, “Zawl ka nu ka pa tawh ka damlai hi leh pawh, hih singte thakhatin gamsak nuam singe, ci hi, Ngalngam in, “Zawl, na nu na pa tawh na hih khawm lai hi ta kei leh, ong gamsak ve mu nuam ve hang,” ci hi. Hangsai in, “Ahih leh hin suangpi tungah na tu hithiat inla, ong kipei ning in na lau ciangin hih puan lom tawh ong deng in maw,” ci hi, Hangsai zong singkeu lakah lutin hum hamin akhe tawh a tuat man tuanin, a ha tawh a peh man petin vuitung khut liangin puak gamgamin hong kipei hi. Ngalngam in, “Zawl aw, ka mit zong phia zo kei e,” na cihsan hi, Hangsai in zawl aw puan tawh ong deng o leh, gim peuhmah ing ei,” ci-in puan lom tawh a den ciangin Hangsai khawl pan hi.
Pai leuleu-in nahtang tam lak tuak uh hi, Ngalngam in azawlpa’ theih loh kalin lui-ah atem alang leh alang tat hiam dikdek hi. Tua ciangin azawlpa’ kiangah Ngalngam in, “zawl, kei zong ka nu ka pa tawh ka hin lai hi leh hih nahtangte thakhatin gamsak nuam singe,” a ci hi, Hangsai in, “zawl, na nu na pa tawh na hin lai hi ta kei leh, ong gamsak ve, mu nuam ve hang” ci kik hi. Tua ciangin Ngalngam zong nahtang tam lakah ki pei-in a tup tan man tumtanin a bantan man bantanin phungphung phangphang a sa hi. Hangsai zong lau lua-in “zawl, khawl o, khawm o,” ci-in puan lom tawh a den ciangin Ngalngam khawl pan hi. Tua ciangin Hangsai in a zawlpa kihta sim pian pah hi.
Mun khatah pai khia leuleu uh a, Ngalngam in mun vagik tui khat a mu hi. A sakhau sungah guang sim pahin munkhatah, “zawl suang peh kidem ni, ci-in Hangsai’ peh dingin, suangcip lua kisa apak velval khat a pia hi. Hangsai in tua suang a peh leh petzolo-in aha zia gawp ahih manin, “Zawl aw, ke’n pet zo ke’ng, ci-in a sia khia hi. Ngalngam in, “Zawl nang’ tua lawmlawm pet zolo na hih leh en o kei a, cip lua kisa pak velval liang ei,” ci-in a vagik tui lakhia-in peh zan dikdekin valh mang hi. Tua ciangin Hangsai in kihta semsem hi.
Mun khatah pai khia leuleu uh a, Ngalngam in suang kitam khat a mu hi. Tua ciangin Ngalngam in a zawlpa’ kiangah, zawl aw, sa ong hawl inla ke’n hi lai-ah na pang ning,” a ci hi. A zawlpa in zong sahawl pah takpi a, sa tampi a suah hi. Ngalngam in tua sate kap lo-in athaltang tua suang kitam kawmah a siat hi. A zawlpa atun ciangin, “Zawl aw hong pai dih o, sazuk khat ong tai-in ka kap leh pailetin ka thaltang in hih suang kha-in kitam hi, ka dawh leh dawk kha zo nawn ke’ng ong dawh khiatpih in,” ci-in khem hi. Tua ciangin Hangsai in zong san liangin dok a, Ngalngam in na hen suk hi. A dawhdawh hangun dokkhia zolo ahih manun Ngalngam in, “Zawl aw nang na khawl phot in, tha leh tha zong kikimlo kei guak in ong dok ning,” ci-in, Ngalngam in “Het, Zau Hang’ tapa Ngalngam hing,”ci-in minsialin a dawh leh dok khia zo ahih manin a zawlpa in kihta semsem hi.
Tua ciangin pai khia leuleu uh a, mun khat atun ciangun, Ngalngam in, “Zawl aw, keh hetlo a sa mat kidem ni,” a ci hi. Tua ciangin Hangsai in sa na pangin Ngalngam in a hawl hi. Sakhi khat Hangsai in na tuksak bialbual hi. “Zawl en o leh, koi teng keh ahiam o,” ci-in akehna a velvel uh leh a le nuai tawm khat na liam hi, “A, hih teng akeh ve, a ci hi. Tua ciangin Ngalngam in pangin Hangsai in hawl leuleu a, sakhi khat mah suakin akap leh kha pah hi. Ngalngam in zong delh pah vingvengin a kehna khuagep tawh hu ziau hi, azawl pa a tun ciangin, “Zawl vel o leh, koi teng keh ahiam o,” a ci hi. Avelvel uh leh akehna muzo mahmah lo uh ahih manin Hangsai in a kihta semsem hi.
Tua pan pai khia leuleu uh a, mual khat a tun uh ciangin Hangsai in, “Zawl suanglot kidem ni, a ci hi, Tua ciangin suanglot kidem uh a, Hangsai in a lot leh mualkua a khum vingveng hi. Ngalngam zong a zawlpa zawh ngaplo ahih manin adah mahmah hi. A cih nading theilo-in avahvah leh, mun khatah the khat mu kha bilbel hi. Amah zong nuamlua-in thakhatin man pah a, azawlpa’ kiangah, “eEn o leh zawl ong lawn ning ei,” ci-in a a the a lot leh, amuh tawp dongin lengleng a hih manin, Hangsai in a kihta semsem hi.
Tua ciangin Hangsai in, “zZawl aw, ih gilkial ahih manin ih sa matte huan ni,” ci-in gun gei a zuan uh hi. Gun gei a tun uh ciangin Hangsai in, “Zawl, guntui tawi nuam zaw maw? Mual a mei la nuam zaw? A cih leh Ngalngam in, “Mual a mei la nuam zaw ing,” a ci hi, Mual a mei tang a cih pen mualdawn a aksi taang kiaukiaute ahi hi. Hangsai guntui tawi dingin paipahin Ngalngam in buk sungah a tual mehsah satin mei a khu sak viauviau hi. Tua a meisah sat pen Hangsai in a buk phaitam lam pan na ensim gige hi. A zing ciangin sa huan dingin kithawi leuleu uh a, Hangsai in, “Zawl aw, tu tung ke’n mei va la ning in, nang guntui va tawi in a ci hi. Hangsai in azawlpa’ meisah sat a muhsim bangin a khut leh a khut satsatin mei suak thei mahmah lo a, a sisan gawp hi. Tua ciangin ciah a, Ngalngam in, “Zawl ong kai si cia” a cih leh Hangsai in, “Mei omna lamna lua mahmahin, mualkhat leh mual khat ka kawmna liam gawp ing,” ci-in a khut sisan teng a lak hi. Tua ciangin Ngalngam in a meisah sat ziau a, mei a khutsak ngelngal leh a zawlpa in lamdang asa mahmah hi.
Tua ciangin ciah dingin kithawi uh a, asa puak na ding uh gua pengsat dingin Hangsai in Ngalngam a sawl hi. Ngalngam zong gua peng sat dingin pai pah a, tan cia khat satin tua tawh hong ciah hi. Hangsai in, “Zawl aw hih ciacia bang ding ahiam a neu zaw va sat kik in,” ci-in a sawl hi. Ngalngam in bancia a sat leuleu hi. Tua zong gol lua lai ci-in a neu zaw a satkik sak hi. Tua bangin gol lua ci zelzel ahih manin a tawp na ciangin Ngalngam zong heh ngawhin zapeng cia khat satin tua tawh aciah leh, Hangsai in, “Gol lai zek na ven, gim lawmlawm na hih manin ih sim mai kei diam?” a ci hi. Tua ciangin Hangsai in phuisamin a guanguan leh zapeng cia khat sungah sazuk pum khat a ta sak hi.
Ngalngam zong amai-ah na pai vingveng a, a zawlpa’ phuisam kammal teng a theih nop manin a sa puak khempeuh lei-ah a bua hi. A zawlpa in a phak ciangin Ngalngam in, “Zawl aw hih lai-ah tukin ka sa buak sak ing,” a ci hi, Hangsai in phuisamin a guan sak leuleu hi. Ngalngam in azawlpa’ phuisam teng thei ta ahih manin mun khatah pai-in asa puak teng bua khia kik a, a guan leh, a dim zo kei lai hi. Tua ciangin singkeu khat teipi-in khunin innah a ciah hi.
Inn a tun ciangin Ngalngam in a zi’ kiangah, “Sa hong puak ing ei ka sa suah o,” a cih leh a zi in, “Kuang neu khat a lak hi. Ngalngam in, “Neu lua a lian zaw ong la in ci a a zi in, “Tua nang’ sakhau sung a sa peuh bang tham hi ding ahia? Ci-in hehngawhin lawhpi khat a khuk phei hi, tua lawhpi sungah a sunsun leh lawhpi dim a pha hi. Tua ciangin a zi in, “Tu’n sa nei na ve hang in a huan nading sing kisam leuleu hang ei,” a ci hi, Ngalngam in, “Sing kisam na hih leh ka teipi ten in,” ci-in a sawl hi. A zi in, “Tua nang’ teipi leltak bang hi zah pha vem,” ci a, Ngalngam in, “Kong sawl bangin ten peuh aw,” ci-in a tenten leh kua khat a pha hi. Tua ciangin a zi in, “Tu’n sa leh sing nei khin hang in ih tui ding kisam leuleu hang ei,” a ci hi. Ngalngam in, “Tui na kisap leh ka tuithawl sung a teng zang aw,” ci leuleu a, a zi in “Nang’ tuithawl sung a teng in bangmah tham cing zo ke’n the” a ci hi. Ngalngam in, “Bungsuk peuh in ci a abutbut leh kuang zawn khat a dim hi.
Ni khat Hangsai leh Ngalngam gam lakah a vak khawm leuleu uh hi. Ngalngam in khipi tang khat mu a, “Hih lai-ah na khat mu ing, ci-in nuamin a kiko zakzak hi. Hangsai in, “Bang mu na hia zawl,” a cih leh Ngalngam in a khipi tang muh laka, Hangsai in, “Aw, tua maw na nuampih, tua bang peuh na deih leh ka khua vuah hong pai aw, ka huan khang vuah tampi gah,” a ci hi. Tua ciangin a khua vuah khi pua dingin Ngalngam zong a pai pah hi, Hangsaite’ inn a tun ciangin Ngalngam in, “Zawl aw, ih nu leh ih pa mu nuam ing ong lak in a ci hi. Hangsai in a nu leh a pa lak a, a nu leh apa in pet dingin na li veva hi. Ngalngam in, “Aih, cih lohloh gen lohloh,” ci-in a nu leh a pa nungak leh tangval a suak sak hi. Tua ciangin a nu leh a pa zong nuam mahmah uh a, “Ih zawlpa huan khang a ih khipi tangte lawh in,” ci-in Hangsai a sawl hi. Ngalngam zong khipi lo dingin pai pah a, a zawlpa in, “Zawl aw, na deih bangbang lo inla, ahi zongin adawn a agol pen lo ken aw,” a ci hi. Ngalngam in a dawn a a limci pen a cih mah lawhsawm cinten a hih manin kahkahin a dawn a tun ciangin, “Nu vaw, kia veng,” ci-in akuaitanin a lo hi. Anuai a tun ciangin a zawlpa zong hehin pet dingin na kithawi vemvam a, Ngalngam in, “Zawl cih lohloh, gen lohloh,” a cih leh a pet ngam kei hi. Tua ciangin a khuapihte in thei a Ngalngam’ sa ne nuamin a inntual vuah a umcih ngeingai uh hi. Ngalngam in thovai um khat khah a, naupangte thovai na sa-in a ciah hi. Tua ciangin khuaivah um khat khah leuleu a, khuaivah in deh gawp ahih manin khangno teng a tai leuleu hi. Tua ciangin tunpi um khat khah leuleu a tunpi in a om lai teng deh gawpin a tai gai uh hi. Tua ciangin Ngalngam zong inn lamah a khi teng tawh a ciah hi. A paipai leh lampi-ah nungakno khat tawh kituak a Ngalngam in, tua nungakno nu’ kiangah, “Lumkhawm ni in ka khipi puakte hon khat ong pia ning,” a ci hi. Paipai-in tua nungakno nu pen a tanu ahi hi. An a nek laitakin a tanu in, “Pa, mawtaw lampi a,” a cih leh apa amai zumin mom muamsak a a pau thei kei hi.
Ni khat Hangsaite’ kiangah hawh dingin hong kiciam kik leuleu uh a, Hangsai in, “Zawl aw, ka khua vuah nong hawh ciangin ka khua nawlah ong ku masa in aw,” ci-in a vaikhak hi,
Ni khat ni ciangin Ngalngam zong Hangsaite’ khua-ah hawh dingin a pai khia hi. A khua mual a tun ciangin ku lo-in bang ci peuhmah uh ahiam,” ci-in a ensim hi. Hangsaite’ khuapihte in inn na lam uh a, bi agan ngeingai uh hi. A tate in innnuai panin, “Nang’ pa mei sang, kei’ pa mei sau zaw, nang pa’ mei sang kei’ pa mei sau zaw, a ci uh hi. Tua ciangin akhua nawlah pai kik vingveng a akhua mual vuah aku hi. Hangsaite in, “Zawl hong tung, zawl hong tung, mei zial un,” ci-in a mei uh zialin inn tungah a tu tengtang uh hi. Tua ciangin inn lamte in Ngalngam man pah uh a, khau tawh bi kha tungah a bung bu lehin akhai hi. Nungakte in an su uh a, “An aw, tai ziau tai ziau aw, zawlmawl tui tawh zawl mawl sa tawh kong meh ding,” ci-in Innlamte in, “Bi aw gat liau gat liau aw, zawlmawl tui tawh zawl mawl sa tawh kong meh ding,” a ci uh hi. A zawlpa in, um ke’ng in, ka zawlpa pen ka khuapih te’n ong thahsak leh hoihlo ding a hih ciangin khah sim ning,” ci-in sutkhia-in sumpi khat a khai sim hi. Hangsai in a zawlpa’ kiangah, “Zawl aw tai vingveng inla na khua nawl uh na tun ciangin huih ong khah in,” ci-in a ki vaikhak uh hi. Innlamte in a om lai hiam ci-in a khau kang zel uh a, om lai mah ei ci-in tha ngah thei mahmah uh hi.
Ngalngam ciah pah vingveng hinapi a zawlpa tawh a kiciamna bangin hih lo-in Hangsaite’ khuanawl a tun ciangin a kut leh, zawl tai, zawltai, ci-in inn lam kimlai tuak phangphangin a nung delh uh hi. Ngalngam zong taitai-in a phak dektak ciangin a zawlpa in, “Zawlzawl kuh kua-ah, kuh kua-ah ci-in, Ngalngam zong sakuh kua-ah a lut hi. Akhua pihte in to pah phangphang uh hi. A akhe kidawk a azawlpa in a muh ciangin, “Koi, tawl tuak thei mahmah ucin kei man ong khel ning ei,” a ci hi. Hangsai a to dingin kipan a, “A thuk lai hiam thei nuam hang in a thuk lai leh to nawn dah ni,” ci-in a lawmte’ kiangah gen hi. Tua ciangin ciingpum sau simsim khat tawh hoih uh a, Ngalngam in tua ciingpum asungah na zialzial hi. Tua ciangin dokkhia kikin a teh uh leh saupi tum hi. Hangsai in, “Hih tantak tum to zo nawnlo ding ih hih manin khawl mai ni,” a ci hi. A khuapihte ut tuanlo-in ih mat dong hanciam ding,” ci-in kipat sawm kik uh hi. Tua ciangin Hangsai in ngian khat bawl leuleu a, “Guai tu laitakin bang ong ci leh ih lau pen tam,” ci-in a dong hi. A khuapihte in, “Theilo” ci tek uh hi. Tua leh Hangsai in, “Kei pawh tu laitakin guahzu-in khua pangsanin “chic chi lillil pangpa daldal,” a ci leh lau pen ning,” a ci hi, A khuapihte zong kei zong lau ning,” ci tek uh a, tua ciangin Ngalngam in khua pangsan sakin guah zusakin, chikchi lillil pangpa daldal,” a ci hi. Tua ciangin a khuapihte zong lau-in ta khia gai-in Ngalngam suakta hi.
Tua ciangin Hangsai in, “Zawl aw, ke’n hi zahin nang hong gumkhia khin ka hih manin, Tu a kipan kikhen ni in, Mualah ih kituah leh mualah, guamah ih kituah leh guamah kithat ni, a ki that zo zawzaw, lenkhang sialkili nei tawh ki ai ni,” ci-in kiciamin a kikhen uh hi.
Ngalngam zong lo lamah giakin buk hoih takin lam hi. Lang tungah kal bawlin tua kalte gek gigei-in a nuai-ah so dawh a dawh hi. Tua kal tungah suang khat koihin puandum silhsak-in a tungah a man a pang hi. Hangsai zong a zawlpa that nuamin lonawl panin a et leh, tau (lang) tungah mi alum khat mu a mu hi. Ka zawlpa ke’n that zo ngawngawn ding, ci-in gemgemin thakhatin lengin a peh leh suangtat a hih manin a kalte kitanin a nuai-ah a kia sukin so in a sun hi. Hangsai in a sih ma-in “Zawl aw, ke’n hong that zo zaw ding ka kisak leh nang hong that zo hi khong cin, ih kiciamna bangin lenkhang sialkili nei tawh hong ai o maw,” a ci hi. Tua ciangin Ngalngam zong kum sukin a zawlpa lutanin innah a aciah pih vingveng hi.
Inn a tun ciangin a pa’ kiangah, “Pa aw, ka zawlpa tawh a kithat zo zawzaw lenkhang sialkili nei tawh ki ai ni, ci a ka kiciamna uh om bangin tu’n ke’n ka zawlpa that zo ka hih manin lenkhang sial kili va kai in,” ci-in a pa a sawl hi. Lenkhang sialkili nei cih pen Dawikungpu’ a ahi hi. A pa zong sial kai dingin va kuan khia hi. Dawikungpu’ inn a tun ciangin Dawikung pu in zin hoihtakin na do-in, an a nek khit ciangin, Ngalngam’ pa in, “Dawikungpu aw, Na sial kai dinga hong pai hing,” ci-in a thu teng a gen hi, Dawikungpu in zong tungman sial khat paisak buambuam a, Zauhang in tua sial khau tawh a khih hi, a pai khiat ding ciangin Dawikungpu in, “Zauhang aw, paipai inla, tungtun lu laizang na tun ciangin lenkhang sialkili nei ka lakni-in ka tung sunni nim na dildial, ci in aw,” a ci hi. Zauhang zong paipai a tungtun lu laizang a tun ciangin, “Lenkhang sial kili nei ka lakni-in ka tung sun ni nim na dildial,” a cih leh thakhatin guahpi guah bak zu-in a sial pen tungman sial ahih manin tungtun in so nelhin tua lai-ah a si hi.
A pa hong tun theih mahmah loh ciangin Ngalngam zong a lunghimawhin a kan dingin hong kithawi khia hi. Lampi-ah a paipai leh tungtun lulai zangah samzang khat mu-in, a et leh a pa asisa a om a mu hi. Tua ciangin hi bangin la sa kawmin:-
Hong tho aw, ka pa, hong tho aw ka pa, miza luang lel keiman tang bang phong nang ka ci, het, Zauhang’ tapa Pa Ngam hing, ci- in a Tungtun asuilh leh a pa sisa hong tho kik hi.
A pa a thawh ciangin a pa in, “Ka lai ka tapa sawtvei ihmu singe,” a ci hi. Ngalngam in, a ihmu hi kei cin a si hi teh, ka muh thadah in keimah va pai ning,” ci-in amah pai vingvengin Zauhang inn lamah a ciah hi.
Dawikungpu inn a tun ciangin dawi hon na kikhawm ngeingai uh a, a tut na ding theilo-in a munphiah a suih leh a uipi lau-in a uipi’ tutna munah a tu hi. Tua ciangin a inn a kikhawm teng ciah uh hi. Dawikungpu in, Pa Ngam, a tui kawi-in nong kawi a, a mual kawi-in nong kawi a, inn nong tungmaw,” a cih leh, Ngalngam in, “A tui tunin kong tun a, a mualtunin kong tun a, na innpi lamsawm kong kimkota, na phiahpi kong sui a, na uipi’ kualna-ah kong kual,” ci-in a dawng hi. Dawikungpu in hih pa khauhpai tuak ei, ci-in zahtak a pian pah hi.
Tua ciangin zulup a, a peng sungah gulngawngsan khat dawksakin a tep ding ciangin gulngawnsan dawkto zelin tep theilo hi. Ngalngam in tua gul nawngkai sa-in a dial misi suaksak a, gun gulngawngsan adawktoh laitakin musi in tuahin tua ciangin nuamtak a zu a tep thei hi.
Atap tungah an ciingin zankhat thu-in a min sak hi. Ngalngam in a thukteng ngal suaksakin a meihol teng gitta suaksakin a ne gaisak hi. Dawikungpi in, tua gitta hon khat manin zingsang ciangin mehin a bawl hi. Ameh bawlbawl laitakin Dawikungpu in phuisamsamin a bum hi. Ngalngam in ahih dan khempeuh a puan vang panin en sim gige hi.
Zingsang ciangin an ne dingin tho a, Ngalngam in abum lam thei ahih manin ne pak lo-in a silate sukpum tawh a kisat sak ngeingai hi. “Dawikungpu, dawikungpu na inntengta sukpum tawh kisat ngeingai,” a cih leh, “A ngeina hi ci-in a en nuam kei hi. Tua ciangin mual leh mual kituan sak leuleu a, dawikungpu dawikungpu mual leh mual kituan veh aw,” a cih leh a ngeina hi ci-in a a en nuam kei lai hi. Tua ciangin buksia khat leng sak dengdang leuleu a, “Dawikungpu Dawikungpu buk sia leng,” a cih leh buksia leng mu ngei ke’ng ci-in a en dingin va pusuakin tua kalin a ankuang a hei sim hi. Ngalngam in a siang lam ne-in dawikungpu in a bum lam a ne hi.
An a kham ciangin Ngalngam in, “Dawikungpu na lenkhang sial kilinei kai dinga hong pai hing ei,” a cih leh Dawikungpu in zong apa akhem bangin khem zo ding kisa hi ding hi ven tungmansial khat a paisak buambuam leuleu hi. Ngalngam in thei pah ahih manin atun khial kineihin “Tun khial ing ei, ci-in paisuak sak hi. Tua bangin tungman sial khat khit khat a paisak zel ciangin Ngalngam zong a heh suak hi. “Het, Zauhang’ tapa Ngalngam hi’ing,” ci-in a inn nuai gultawng a Lenkhang sialkili nei a lum ngemngam va tun khia-in paikhiatpih hi. (Mi’ neihsa khat tua banga a va laksak mikmek pen a hehhuai mahmah khat ahi hi.) Dawikung pu zong hehmah a, “Uital, uital, ih zinpa pet sin,” a cih leh a uital zong Ngalngam pet dingin a tai hi. Ngalngam’ kiang a tun ciangin Ngalngam in, “Uital uital innka a na pi siamgan pet sin,” a cih leh a uital kilehkikin innka a Dawikungpu’ zi siamgam petin si hi. (A uital uh pen sahang kici hi) Dawikungpu zong heh mahmah a, Ngalngam sialkaih a nungah a zuizui hi. Tua ciangin a mai-ah tuilipi khat kivei sak hi. Ngalngam in a namsau zungsang lekin tuilipi a van leh tua tuili laizang sehgaw suakin a laizangah nuamtakin a sial tawh paiphei-in hi bangin la khat sa viauviau hi.
(a) Tuipi luangsuk san zelsul e, tuipi luangto san zelzul ziatah luang hen ka cih leh luang vei-ah luang hen ka cih leh luang, Zauhang’ tapa Pa Ngam hing e,
Sial ka hawl e, sikili ka hawl, ka mai-ah taikhua ka val sak, ka nungah khimpi ka zing sak Zauhang’ tapa Pa Ngam hi’nge,
ci-in a tem zungsan lek kawmin a pai phei diaidiai hi. Dawikhungpu heh semsem a, Munkhatah suangpi tung khatah tu-in, “Ngalngam na mittaw hen la, na khelbai hen la, na khut leh na sialkhau ki mat henla huihpi guahpi nung hen aw,” a cih leh tua bangin a piang pah hi. Tua cingain Ngalngam in zong, “Dawikungpu, na mittaw hen la, na khelbai hen la, na tawh leh suangpi kimat henla huihpi guahpi nung hen aw,” a cih leh a cih bangin a piang pah hi. Tua ciangin Dawikungpu in, “Ngalngam, na mittaw a na khelbai a na khut leh sialkhau kimat ci leng, bang na cih tam?” a cih leh, Ngalngam in, “Kei bel ka sial in ong kaikai-in inn tung lel ninge,” a cih ciangin Dawikungpu in ngaihsun kikin, “Ngalngam, Namit vak hen la, na khelbai pha hen la, huihpi guahpi nung zong pha hen la, na khutah sialkhau themkhat bang hen aw,” a cih leh a tua ci pah hi. Ngalngam in, “Dawikungpu, na mit vak hen la, na khelbal pha henla, huihpi guahpi nung pha-in na taw-ah suangthem khat bang hen aw,” a cih leh tua bangin om pah takpi a, Ngalngam a hih leh gualzo sa-in inn lam ciahin, lenkhang sialkili nei tawh a zawlpa a ai hi. Dawikungpu a hih leh heh kawm leh guallel sa-in inn lam a zuan hi.
Khimpi’ nu’ kiangah hawh:
Khatvei khua khatah Khimpi’ nu a kici khat a om hi. Tua nu’ su kuamah in a lu zo kei hi. Tua ciangin Ngalngam in, “No kuaman lu zolo na hih uh leh ke’n hih zo ning,” ci-in akhuapih tangvalte’ kiangah a gen hi. Tua ciangin Ngalngam Khimpinu’ kiangah va hawh a, inn sungah la khawng kigenin guasem tumin a alamlam hi. Tua leh Khimpinu’ a ihmut suakin lusu kha, a a lusuk kalin a ciltui a taai-ah a tat hi. Tua ciangin khimpinu khanglo a, Ngalngam in, “Khimpi nu aw, ken na lusuk kalin ong luppih man ing.” a cih leh umlo-in na up kei leh en ve, na taai kawt lai ding hi ven, a ci hi, Khimpi’ nun a taai a et leh na kawt niangnuang a, “Pa Ngam aw, ong hih takpi na hih leh hoihtakin khatvei lumkhawm lai ni,” ci-in kun ahih manin lukhawmin a hih zo hi.
Tua ciangin Ngalngam zong ciah pah a, inn a tun ciangin, “Tangvalte’ kiangah, “Khimpinu’ su ka luk, a su kiphei khit su vai keh,” ci-in akisial hi. Tua thu Khimpinu in a zak kik ciangin hehin, Pa Ngam hong hawh hen ci-in a sam sak hi:
Ngalngam’ sihna thu:
Amah zong Khimpinu’ kiangah hawn dingin pai-in a ai buk tuivai lei bulah a sel hi. Inn a tun ciangin Khimpinu tawh la khawng kipaihin a tem zungsan lekin Khimpinu’ inn sungah a lamlam laitakin “Pa Ngam, Pa Ngam ih inn suangpi suak ei,” ci-in Khimpinu Khuaimu suakin a leng viveng hi. (Khimpi nu a kici pen dawi nungak khat ahi hi) Ngalngam zong a tem zungsan tawh leng to-in “Het, Zauhang’ tapa Ngalngam hi’ng,” ci-in a tem tawh a inn tung khum a suk let leh a ngawng ciang bek suakta-in a lu nuaisiah suangpi in a gawm nelh hi. Tua laitakin zulei khat pai a, Zulei’ kiangah, “Hua tui vai lei bul a ka aibuk sel va la in, Khimpi nun hong hi ci bawl tak a hih leh hih suangpi halkham ni,” ci-in aibuk la dingin zulei a sawl hi, a aciah lam ciangin tua leitungah mi 7 pai-in zulei in tua mite kihta-in a lei nuai a totpih leh a aibuk a kiat suah hi. Suangpi hal kham theilo ahih manin Ngalngam tua lai-ah si hi. Tua bang a a aibuk a kiat ciangin Tuivai lui pen khanglam manawh a luang hinapi a aibuk in sak lam manawnin pai-in hi bangin la a sa hi.
“Kei ka zuange kei ka zuang Ngalbuk tawi kei ka zuang,”
a ci hi. Leitung apai mite in umkek la sa thei lamdang si ci-in enen uh a, atawpna ciangin suangtum khat tek la-in tua umkek a deng huan uh hi. Khatpa in kha-in a tui teng akam sungah tu a adang teng si-in tuapa bek suakta hi. Tua ahih manin Hih Ngalngam Tangthu zong tua pa’ tung pan kithei khia hi, ci-in khangluite in gen uh hi.
Tu dong a kimu thei lai a nasepna lamdangte:
1. Suum (Meilum) hal
Khatvei a lawmte tawh khualzin uh a, zingsangin sum kai mengmang hi, a lawmte’ kiangah, hih sumte khuadam se, deihtakin ka hal ek deh, a cih leh a lawm te’n na hal theih leh hong hal ve,? A cih uh leh, halin kuang mahmah hi. Tu dongin Tuivai lamah Ngalngam’ sum halna ci-in a lei san lai kici hi.
2. Ngalngam’ ngawili
Khatvei, a tanu sumbungpi (Suanglumlet) dawi in matsak hi. Aman a khang lamah khiangin ngawi na dawha tua lai-ah na manin a that hi. A gil a khei leh a tanu na khangkhin a hih manin a hingkik sak thei nawn kei hi. Tu dongin Tuivai dungah Ngalngam’ Ngawili kici tuili khat om hi.
A inn sing topna
Tuivai dung mahah Ngalngam’ in a inn sing dinga a tawp ci-in suang, khuam dinga a kisui tawh a kibang pi sawmsawm ding tampi omlai hi kici hi.
Saklam khualzitna lampi khatah, suang sungah tui om a, tua tui pen khualzin dangtakte in peng khat satin dawn leng ki dawn thei hi. Tua pen Ngalngam’ tuisel kici-in tu dongin omlai hi, kici hi.
Amah phawkna:
Tuni'n i mihat leh mi thupi Ngalngam sakmel manmawh nadingin ama muhkhiat Patkol min tamin "Ngalngam’ Patkol" kici ganhing cikhat i Zogamah suntang lai nisa nuai-ah ni sa e-koi e chilo-in Zogam nupite’ pat heek ging sang a kilawm zaw ging tautau-in khuang vauvau a, mi lungzuang theite’ adingin kahtam lawh theih hial nading khop i Zogamah zak theihin om hi. Tua banah a galhaatna, a naamsau tul mawh nadiingin "Ngalngam’ Tempai" kici a teh zong tempai mah banga a zum zit-zet pak kung kilawmtak i Zolei gamah vul ni omlo-in no suah den hi. Ngalngam’ leilawn kici suangpeek kiciang liin-lian zong Tonglawn khua zawtna kawlah om a, a sauna feet 6/7 kim pha ding hi kici hi. A mu kha khempeuh te’n et cim theilo uhi, ci-in ki gen hi.